گیلفورد (۱۹۵۰) معتقد است خلاقیت مجموعه ای از توانایی‌ها و خصیصه هاست که موجب تفکر خلاق می‌شود. ورنون^[۱۹] (۱۹۸۹) خلاقیت را توانایی شخص در ایجاد ایده، نظریه ها، بینش‌ها یا اشیای جدید و بازسازی در علوم و سایر زمینه‌ها می‌داند که به وسیله متخصصان به عنوان پدیده ای ابتکاری و از لحاظ علمی، زیبا شناسی، فناوری و اجتماعی با ارزش قلمداد می‌شود. سیمونتون^[۲۰](۲۰۰۳)خلاقیت را توانایی تولید ایده های اصلی و سازگارانه می‌داند. معمولاً برای خلاقیت چهار بعد در نظر گرفته می‌شود که عبارتند از :

1. 1. سیالی: در این بعد فکر درگیر عقایدی است که در یک حیطه خاص ذهنی و فکری شامل تعدادی جواب و عقیده ممکن است. ‌بنابرین‏، بیشترین ایده وبیشترین تداعی صرف نظر از صحت آن ها مورد نظر است.

1. 1. انعطاف پذیری : فردی که دارای ویژگی انعطاف پذیری است همیشه راه‌های گوناگون را مورد آزمایش قرار می‌دهد، اگر آجری به او نشان دهند می‌تواند کاربردهای مختلفی برای آن پیشنهاد می‌کند. وی غالباً به کاربرد‌های غیر معمول چیزها می‌اندیشد. فرد خلاق در صورت تغییرشکل و یا مطرح کردن آن از بعدی دیگر، قدرت و توانایی لازم را برای تغییر در جهت فکر خود دارد.

1. 1. بسط: آفرینش­گری تنها شامل ابداع نیست، بلکه در برگیرنده ابداعی است که به صورت موفقیتی خلاق تحقق می‌یابد. از این رو، آفرینش­گر نه تنها دارای ایده های تازه است، بلکه آن ها را تعقیب نیز می‌کند.

1. ابتکار(اصالت)­یا تازگی: ابتکار از وسیع ترین ویژ گی‌های آدمی‌است. این ویژگی دربرگیرنده توانایی‌هایی مانند: ابراز عقیده، رهیابی و استفاده از چیزها یا موقعیت‌ها به روش غیر معمول است. این وسعت نظر در آفرینش­گری صحبت از ابتکار را در قالب اصطلاحات ویژه دشوار می‌سازد.

تعریف عملیاتی خلاقیت

در پژوهش حاضر منظور از خلاقیت و ابعاد چهارگانه سیالی، انعطاف پذیری، بسط و ابتکار، نمره ای است که فرد از پرسش نامه عابدی (۱۳۷۲) کسب می‌کند.

تعریف عملیاتی سیالی: نمره ای است که فرد از خرده مقیاس سیالی پرسشنامه مداد- کاغذی خلاقیت عابدی (۱۳۷۲) کسب می‌کند.

تعریف عملیاتی انعطاف­پذیری: نمره ای است که فرد از خرده مقیاس انعطاف پذیری پرسشنامه مداد- کاغذی خلاقیت عابدی (۱۳۷۲) کسب می­ کند.

تعریف عملیاتی بسط: نمره­ای است که فرد از خرده مقیاس بسط پرسشنامه مداد- کاغذی خلاقیت عابدی (۱۳۷۲) کسب می‌کند.

تعریف عملیاتی ابتکار: نمرهای است که فرد از خرده مقیاس ابتکار پرسشنامه مداد- کاغذی خلاقیت عابدی (۱۳۷۲) کسب می‌کند.

عملکرد تحصیلی

تعریف مفهومی: عملکرد تحصیلی به معنای میزان تسلط و یادگیری فرد از موارد آموزشی ارائه شده طی سال تحصیلی، در کلاس درس است (برات وند، ۱۳۷۶)

تعریف عملیاتی: عملکرد تحصیلی با توجه به معدل دانش ­آموز سنجیده می­ شود.

فصل دوم

پیشینه پژوهش

۲-۱- مقدمه

در این فصل به بازنگری مبانی نظری و پیشینه تجربی متغیرهای پژوهش پرداخته می­ شود. ابتدا به بررسی مبانی نظری متغیر انگیزه پیشرفت می­پردازیم. سپس در ادامه به مبانی نظری خلاقیت پرداخته می­ شود و در نهایت توضیحاتی درباره عملکرد تحصیلی ارائه می­گردد. در قسمت پایانی نیز به بازنگری پیشینه تجربی پژوهش در زمینه­ رابطه متغیرهای موجود در پژوهش حاضر پرداخته خواهد شد.

۲-۲- پیشینه نظری متغیرهای پژوهش

۲-۲-۱- انگیزه پیشرفت

در قرن جدید با پیشرفت سطح رفاه بشر، شاید دیگر مسائلی مانند نیازهای زیستی نتواند محرک نیرومندی برای به جریان انداختن زندگی بشر باشد و حالتی از پوچی و بیهودگی در حال گسترش است. ‌بنابرین‏ اگر بتوانیم افراد جامعه را به سوی زندگی ای بهتر سوق دهیم، یعنی این نگرش که باید در تمام مراحل زندگی هدفی برای پیشرفت خود داشته باشیم و در واقع انگیزه پیشرفت ایجاد کنیم، می‌توانیم بسیاری از مشکلات روانی را کاهش دهیم. این مسئله در روانشناسی مثبت نگر^[۲۱] حتی به عنوان یک روش درمانی مورد توجه قرار گرفته است. بگونه ای که به فرد می‌آموزند که در هر موقعیتی حتی وقایع ناگوار زندگی به دنبال فرصت‌های ایجاد شده باشد، نه این که در جریان افکار منفی خودکار^[۲۲] خود گرفتار شود. در روانشناسی مثبت نگر، پیشرفت هدف نیست بلکه منظور اصلی ایجاد هدف در زندگی است (کورِی، ساتویندر و ادواردو^[۲۳]، ۲۰۱۰). البته این که فرد خود را گرفتار ملاک‌های رقابتی اجتماعی کند کار درستی نیست، پیشرفت باید با توجه به ملاک‌های فردی و برای تامین نیاز به شکوفایی فرد باشد و فرد باید بیاموزد که بیشتر بر مبنای انگیزه های درونی خود رفتار کند تا در صورت عدم موفقیت از مسیر پیش رفت باز نماند (کوهن، فریدریکسون، برون و کان وی^[۲۴]، ۲۰۰۹).

‌در مورد انگیزه پیشرفت تعریف‌های مختلفی ارائه شده است بنا به تعریف ویلدر^[۲۵] (۱۹۸۹) این انگیزه عبارت است از میل و اشتیاق یا تلاش و کوششی که افراد برای رسیدن به هدفی یا تسلط بر امور، افراد یا اندیشه‌ها و دستیابی به یک معیار متعالی از خود نشان می‌دهند. بر اساس تعریفی دیگر، انگیزه پیشرفت سائقی برای پیشی گرفتن از دیگران، دستیابی به پیشرفت با توجه به ملاک‌های مشخص و تلاش جهت کسب موفقیت است (روبینز^[۲۶]، ۱۹۹۳). همچنین، گیج و برلانیر (۱۹۹۲) انگیزه پیشرفت را به صورت یک میل یا علاقه به موفقیت کلی یا موفقیت در زمینه فعالیت خاص تعریف کرده‌اند. بسیاری از محققین عقیده دارند که انگیزه پیشرفت یکی از صفات شخصیتی نسبتا پایدار است که منشا بسیاری از رفتارهاست. افراد از نظر داشتن انگیزه پیشرفت با هم متفاوتند. برخی دارای انگیزه پیشرفت بالا هستند و برای به دست آوردن موفقیت و دستیابی به هدف‌های خود تلاش می‌کنند و برخی دیگر انگیزه پیشرفت پایینی دارند (اتکینسون، ۱۹۶۶).

۲-۲-۲- انواع انگیزه پیشرفت

تقسیم بندی هدف گرا^[۲۷]: انگیزه­ های پیشرفت به دو دسته اصلی، انگیزه­ های عملکردی^[۲۸] و انگیزه­ های تبحری^[۲۹]، تقسیم شده‌اند. در ارتباط با انگیزه­ های عملکردی شخص می­خواهد شایستگی خود را به دیگران نشان دهد یا آن را بهبود بخشد (مومرستیگ و همکاران، ۲۰۱۱). افراد در انگیزه­ های عملکردی معمولاً شایستگی خود را بر اساس یک معیار ارزیابی ‌می‌کنند. افراد دارای انگیزه­ های عملکردی روی این موضوع تمرکز دارند که توانایی­ ها و مهارت­ های خود را در مقایسه با دیگران نشان دهند. پیشرفت بر اساس انگیزه­ عملکردی به معنی بهتر عمل کردن نسبت به دیگران است. افراد دارای انگیزه­ های تبحری معمولاً شایستگی خود را بر اساس توانایی شخصی ارزیابی ‌می‌کنند و توجه خود را بر پرورش دادن شایستگی و تسلط یافتن بر تکلیف متمرکز ‌می‌کنند. پیشرفت بر اساس انگیزه­ های تبحری به معنی ترقی کردن است (کاپلان و مائهر^[۳۰]، ۲۰۰۷).

هدف نخستین حاکمیت شرکتی عبارت از حمایت سرمایه ­گذاران، ایجاد ارزش براقویت ساختاار حاکمیت شرکتی در شرکت­های سهامی محسوب می­ شود.

هدف نخستین حاکمیت شرکتی عبارت از حمایت سرمایه گذاران ، ایجاد ارزش برای سهای سهام‌داران، حفظ و بازسازی اعتماد ذینفعان و پاسداری و مراقبت از بازار سرما سرمایه یه محسوب می­ شود (مدرکیان ۱۳۹۰، ۱۱).

بررسی تعاریف، مفاهیم و دیدگاه­ های مراجع حرفه­ای و صاحب­نظران، حکایت از آن دارد که هدف نهایی راهبری شرکتی دستیابی به چهار مورد زیر است (حساس یگانه۱۳۸۷، ۳۵):

• • ‌پاسخ‌گویی‌

• • شفافیت

• • عدالت و

• رعایت حقوق ذینفعان

۲-۳- تعاریف حاکمیت شرکتی

اصطلاح حاکمیت شرکتی به معنای هدایت کردن است و قبل از آن برای هدایت کشتی به کار می رفته است. معادل­های دیگر آن عبارت است از: راهبری شرکتی، راهبری سهامی، اداره سازمانی و راهبری شرکتی. هیچ تعریف مورد توافق ‌در مورد راهبری شرکتی وجود ندارد. تفاوت‌های چشمگیری در تعریف راهبری شرکتی ‌بر اساس وضعیت فرهنگی، اقتصادی و سایر موارد، در هر کشور دیده می شود (بدری ۱۳۸۱، ۹).

تعاریف ارائه شده برای راهبری شرکتی متنوع است. عمده­ترین عامل متمایز کننده این تعاریف را ‌می‌توان پهنه یا گستره شمول راهبری شرکتی دانست. ازیک منظر می توان این نظام را رابطه “مدیران “با “سهام‌داران” دانست که مبنای نظری آن ” تئوری نمایندگی۲” در شکل محدود خود است. در آن سوی این طیف و در نگرشی وسیع، راهبری شرکتی رابطه شرکت با تمام ذینفعان خود را بر ‌می‌گیرد که پشتوانه نظری آن را ‌می‌توان “تئوری ذینفع” دانست. سایر تعاریف و نگرش­ها به راهبری شرکتی داخل طیفی که نگاه حداقلی و حداکثری آن تبیین شد قرار ‌می‌گیرد.

تعاریفی که ذیلا” ارائه می­ شود ‌گزیده‌ای از نگرش­های مختلف به حاکمیت شرکتی را نشان می­دهد.

“راهبری شرکتی، شیوه های به کار گرفته شده توسط مدیران شرکت با هدف تعیین استراتژیهایی است که موجب دستیابی شرکت به اهداف تعیین شده، کنترل ریسک و مصرف بهینه منابع می شود. “

فدراسیون بین‌المللی حسابداران۲۰۰۴:

“راهبری شرکتی سیستمی است که شرکت ها را هدایت و کنترل می‌کند. تمرکز اصلی بر ایفای وظیفه مدیران ارشد سازمانی در رعایت اصول شفافیت، درستکاری و ‌پاسخ‌گویی‌ است.”

گزارش کادبری ۱۹۹۲:

“راهبری شرکتی، فرایند نظارت و کنترل عملکرد مدیران شرکت است به گونه ای که متضمن منافع سهام‌داران باشد.”

پارکینسون ۱۹۹۴:

“راهبری شرکتی به دنبال ارتقاء انصاف، شفافیت و ‌پاسخ‌گویی‌ در شرکت های عام است.”

گرین اسپن(رئیسپیشین فدرال رزو آمریکا ۲۰۰۲):

“هدف بنیادی در راهبری شرکتی افزایش ثروت سهام‌داران در بلند مدت است، به گونه ای که منافع سایر ذینفعان نیز رعایت گردد.”

بورس اوراق بهادار هندوستان:

“راهبری شرکتی برای برقراری تعادل بین اهداف اقتصادی و اجتماعی ونیز اهداف فردی و عمومی است. حاکمیت شرکتی موجبات استفاده مؤثر ازمنابع و الزام به ‌پاسخ‌گویی‌ را فراهم می‌سازد. هدف اصلی آن است که منافع شرکت، افراد (ذینفع) و جامعه تا حد ممکن به هم نزدیک شوند.

بانک جهانی۲۰۰۱:

“راهبری شرکتی شامل مجموعه روابط بین مدیران اجرائی ، اعضای هیات مدیره، سهام‌داران و سایر ذینفعان شرکت است. همچنین ساختاری برای تدوین اهداف شرکت و راه های دستیابی به اهداف و نیز چگونگی ارزیابی و نظارت بر عملکرد را شامل می شود.”

سازمان همکاری و توسعه اقتصادی ۲۰۰۴:

“راهبری شرکتی، رابطه بین سهام‌داران و شرکت است و سیستمی است که سهام‌داران به کمک آن، مدیران را به بهترین عملکرد تشویق می‌کنند.”

کتابچه راهبری شرکتی بریتانیا۱۹۹۶:

“راهبری شرکتی در تعریف محدود، رابطه شرکت با سهامدارانش و در تعریف گسترده رابطه شرکت با اجتماع است.”

فاینانشال تایمز۱۹۹۹:

سالمون و همکارانش در سال ۲۰۰۰ یک تحقیق گسترده را انجام دادند. در این تحقیق که از سرمایه گذاران بزرگ نهادی انگلستان انجام شد، میزان اجماع پاسخ دهندگان درمورد برداشت آن ها از راهبری شرکتی مورد بررسی قرار گرفت. جدول زیر نتایج این پیمایش را نشان می­دهد (بدری ۱۳۸۱، ۹ و ۱۰).

در یک نگاه اجمالی ‌می‌توان وظایف سامانه حاکمیت شرکتی را در بندهای ذیل عنوان نمود: (مدرکیان ۱۳۹۰، ۱۳)

1. 1. نظارت

1. 1. مدیریت

1. 1. رعایت قوانین و مقررات

1. 1. حسابرسی داخلی

1. 1. مشاوره

1. 1. حسابرسی خارجی

1. ارتباط با ذینفعان

۲-۴- سازو کارهای مؤثر بر راهبری شرکتی

پژوهش­های انجام شده حاکی از آن است که، دستیابی به اهداف راهبری شرکتی با سازوکارهای برون و درون سازمانی زیر تحقق می‌یابد. به عبارت دیگر سازو کارهای راهبری شرکتی بر دو نوع است (حساس یگانه ۲۴،۱۳۸۷):

• • سازو کارهای برون سازمانی

• سازو کارهای درون سازمانی

۲-۴-۱ سازوکارهای برون سازمانی

این سازوکارها عمدتاً شامل موارد زیر است:

• • نظارت قانونی: شامل تدوین، تصویب و استقرار قوانین نظارتی مناسب

• • نظام حقوقی: قوانین موجود در یک کشور می ­تواند اثر زیادی بر حمایت از سرمایه ­گذاران داشته و تعیین کننده نوع حاکمیت شرکت­ها در یک کشور باشد.در عمل، مطالعاتی که شواهدی از یک کشور خاص ارائه می‌کنند، محدوده کمی برای مطالعه روی اثرات سیستم حقوقی در نظر می­ گیرند، زیرا تمام شرکت­های موجود در نمونه تحت تاثیر یک سیستم حقوقی قرار دارند.

• • کارایی بازر سرمایه: شامل گسترش بازار سرمایه و تقویت کارایی آن.

• • نظارت سهام داران عمده:احترام به حقوق اقلیت و مجاز بودن نظارت اقلیت بر فعالیت شرکت

• • نظارت سهام داران نهادی: تشویق و گسترش سرمایه ­گذاران نهادی

• • نظارت سهام داران اقلیت: احترام به حقوق اقلیت و مجازبودن نظارت اقلیت بر فعالیت­های شرکت.

• • الزامی کردن حسابرسی مستقل: با توجه به نقش بر جسته نظارتی آن ها.

• فعالیت مؤسسات رتبه بندی: ایجاد تسهیلات برای فعالیت مؤسسات رتبه بندی.

۲-۴-۲ سازوکارهای درون سازمانی

این سازوکارها نیز عمدتاًً شامل موارد زیر هستند:

• • هیات مدیره: انتخاب و استقرار هیات مدیره توانمند، خوشنام و بی طرف

• • مدیریت اجرایی: تقسیم مسئولیت ها بین مدیریت اجرایی

• • مدیریت غیر اجرایی: ایجاد کمیته­ های هیات مدیره از مدیران مستقل و غیر اجرایی (کمیته حسابرسی، حقوق و غیره).

بعضی از دانشمندان و فیلسوفان تربیتی امروز با تکیه بر علم تجربی و علم مداری و اندیشه‌های الحادی از رهنمودهای منابع آسمانی و وحی الهی محروم شده‌اند و نظام تربیتی با مشکلاتی روبروشده است. لذا یک نظام آموزش اخلاقی مبتنی بر علم و وحی و جامع و فراگیر برای نجات جامعه بشری ضرورت پیدا می‌کند. در مکتب اسلام که هدف اصلی در آن یکتاپرستی و خدا پرستی می‌باشد، اخلاق جزیی از دین است و مبانی، اصول و روش خود را از دین می‌گیرد، ‌بنابرین‏ بررسی مفاهیم اخلاقی در این منبع آسمانی دین اسلام ضرورت پیدا می‌کند تا با سرلوحه قرار دادن این مفاهیم به تربیت اخلاقی ای بپردازیم که هدف نهایی آن رسیدن به قرب الی الله می‌باشد.

۴٫۱٫ اهداف تحقیق

هدف کلی:

بررسی محتوایی مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم و کاربردهای آن در طراحی یک نظام تربیتی آموزشی

اهداف جزئی:

به کاربستن این مفاهیم برای طراحی یک نظام آموزش اخلاقی

۵٫۱٫ سوالات تحقیق

۱٫ مفاهیم و مضامین اخلاقی در قرآن کریم کدامند؟

۲٫چگونه می توان از این مفاهیم برای طراحی یک نظام آموزش اخلاقی استفاده کرد؟

۳٫با توجه به مفاهیم ‌و مضامین اخلاقی در قرآن کریم عناصر تربیت اخلاقی (اهداف، مبانی، روش ها …….)کدامند؟

۶٫۱٫ تعریف اصطلاحات

۱٫۶٫۱٫ اخلاق:

” واژه اخلاق جمع خُلق و خَلق است و در لغت به معنی مفاهیم خوی ها، طبیعت باطنی، سرشت درونی، طبع، مروت، خوشرفتاری” (دهخدا، ۱۳۵۷)

“برخی از لغت شناسان معتقدند خَلق و خُلق هر دو به یک معنا است لکن خَلق به هیئت ها و شکل ها و صورت هایی اختصاص دارد که به وسیله ی چشم قابل دیدن هستند و خُلق به خوی و سجایایی که با بصیرت و دیده درک می شود اطلاق می شود”(راغب اصفهانی، ج ۱، ۱۴۱۶ ق : ۲۹۷)

۲٫۶٫۱٫ قرآن:

“قرآن کتاب اصلی دین اسلام است ،این کلام الهى را خداوند به تدریج بر حضرت محمد(صلى الله علیه وآله) خاتم پیامبران به زبان عربى و لهجه ى قریش، نازل ‌کرده‌است”.(علامه عسگری،ج۱،۱۴۱۶ق : ۲۶۱)

قرآن اصلی‌ترین منبع وحی در اسلام به شمار می‌آید و به زبان عربی است. کلمه قرآن در لغت به معنی «قرائت کردن» و «خواندن» است و مسلمانان معمولاً به آن با عناوینی مانند «قرآن کریم» و «قرآن مجید» اشاره می‌کنند. قرآن به ۳۰ جزء تقسیم شده و ۱۱۴ سوره دارد.(ویکی فقه)

۳٫۶٫۱٫ تربیت:

“تربیت، دگرگون کردن گام به گام و پیوسته هر چیز است تا آن‌گاه که به انجامی که آن را سزد برسد.”(راغب اصفهانی، ج ۱، ۱۴۱۶ ق۱۸۴)

“تربیت عبارت است از رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آنکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود”.(دلشاد تهرانی ،۱۳۷۷:۲۴)

۴٫۶٫۱٫ نظام تربیتی:

“مجموعه گزاره ها و اندیشه‌های منظم و سازمان یافته درباره تربیت که از مبانی، اصول، اهداف و روش های تربیتی شکل گرفته است”.(خسرو پناه ،۱۳۸۱: ۲۲)

۵٫۶٫۱٫ تربیت اخلاقی:

“تربیت اخلاقی ناظر بر پرورش استعدادهای روحی و اخلاقی است که مشتمل بر اصلاح درون و تهذیب نفس می‌باشد و مقدم بر آموزش های فکری است”.(سادات،۱۳۸۰: ۲۴)

فصل دوم

ادبیات و پیشینه تحقیق

۱٫۲٫ مقدمه :

علم اخلاق از جمله دیرینه ترین دانش های بشری است، چراکه از دیرباز دغدغه بشر بوده است و در کهن ترین متونی که از فرهنگ های مختلف بر جای مانده نیز با آموزه های اخلاقی مواجه می‌شویم توصیه ها و دستورات فراوانی که از حکما و فرزانگان درباره رفتارهای درست و نادرست و خصلت های خوب و بد رسیده، همه گویای سابقه دیرینه این دانش است و در تعریف و توصیف این واژه، ادبا، فلاسفه، عرفا و سایر اندیشمندان سخن گفته و هر یک به قدر وسع و به تناسب دریافت شخصی خود به ارائه تعاریف متنوع پرداخته‌اند. در ادامه می­کوشیم تا با بهره گرفتن از دیدگاه صاحب نظران مختلف به تبیین کلمه اخلاق بپردازیم.

۲٫۲٫ تعریف مفهوم اخلاق:

واژه اخلاق جمع خُلق و خَلق است و در لغت به معنی “مفاهیم خوی ها، طبیعت باطنی، سرشت درونی، طبع، مروت، خوشرفتاری” (دهخدا، ۱۳۵۷)

ابوعلی ابن مسکویه که از عالمان پیشین است در تعریف علم اخلاق چنین می‌گوید: “خُلق همان حالتی است که برای نفس انسانی حاصل می‌گردد که نفس را به جانب افعال آن و بدون تفکر و تأمل به سوی کارهایی تحریک و فرا می‌خواند” (ابن مسکویه، ۵۱:۱۴۱۵) “در آن هیئت نفسانی و حالت راسخه ای که خُلق نامیده می شود، اگر کانون افعال نیکو باشد، آن را خُلق حَسَن و اگر مصدر اعمال زشت باشد، آن را خُلق قبیح می‌نامند” (همان؛ ۲۵)

خواجه نصیرالدین طوسی نیز در کتاب اخلاق ناصری بیان ‌کرده‌است:

“خلق ملکه ای نفسانی است که باعث صدور افعال بدون فکر و تأمل است و در حکمت نظری روشن شده است که از کیفیات، آنچه به سرعت از بین می رود، آن را حال خوانند و آنچه زوال آن به کندی باشد، آن را ملکه گویند. پس ملکه کیفیتی بوَد از کیفیات نفسانی و این ماهیت خُلق است”. (طوسی؛۱۳۶۴؛۱۰۱)

فیض کاشانی در کتاب المحجه البیضاء نیز علم اخلاق را علمی می دانند که :”به کمک آن از حالات مختلف قلب اطلاع حاصل می شود که برخی از آن ها پسندیده است، مانند صبر، شکر، اخلاص و شماری دیگر مذموم و قبیح است مانند حد و خیانت”. (فیض کاشانی؛ بی تا: ۳۱)

۳٫۲٫ دیدگاه ها و مکاتب موجود ‌در مورد اخلاق :

امروزه علم اخلاق دارای شاخه های متعددی است که هر بخش با رویکرد خاص به توضیح و تبیین علم اخلاق می پردازد که عمدتاًً در سه شاخه اصلی طبقه بندی می‌شوند:

۳٫۲٫ ۱٫ اخلاق توصیفی ^[۱]

۳٫۲٫ ۲٫ اخلاق هنجاری ^[۲]

۳٫۲٫ ۳٫ فرا اخلاق ^[۳]

۳٫۲٫ ۱٫اخلاق توصیفى

اخلاق توصیفى چیزى است که جامعه شناسان، روانشناسان، مورخان و انسان شناسان به آن مى‏پردازند، در اینجا تنها به گزارش، توصیف وتبیین پرداخته مى‏شود و از هر گونه توصیه یا امر و نهى پرهیز مى‏گردد. در اخلاق توصیفى به اخلاق ملت‏ها و اقوام مختلف و حتى اخلاق نحل توجه مى‏شود و مسایل و نظام‏هاى پذیرفته شده از سوى آن ها توصیف و تبیین مى‏گردد. مثلاً مسائل اخلاقی را از دیدگاه اسلام یا مسیحیت بررسی می‌کند؛ گزاره هایی مانند «عدالت خواهی خوب است»، «دروغگویی بد است»، «کمک به مستمندان وظیفه ماست» و «سقط جنین ناصواب است» بیانگر این توصیف است. اگر چه ممکن است از سوی بعضی از دیدگاه های فرهنگ غرب، نظری متناقض با این گزاره ها ابراز گردد. هر گزاره اخلاقی را که در صدد توصیف اخلاقی یک فعل انسانی، از نظر یک شخص خاص، یک قوم خاص و یا به طور کلی، از یک دیدگاه خاص است، اخلاق توصیفی می‌نامند.( پالمر، ۱۹۹۵: ص ۱۱)

بر اساس همین موضوع، جفری^[۳] (۲۰۱۱) به بررسی رابطه بین کیفیت اطلاعات (از جمله کیفیت سود) و ریسک نقدینگی شرکت‌ها در بازار آمریکا در بازه سال‌های ۱۹۸۳ تا ۲۰۰۸ (مشتمل بر ۳۰۶،۶۲۴ ماه- شرکت) پرداخت.وی در این پژوهش از مدل طراحی شده توسط پاستور و استامباق (۲۰۰۳) بهره گرفت و جهت محاسبه متغیر ریسک نقدینگی از برآورد کوواریانس بازده سهام شرکت به تغییرات غیر منتظره در نقدینگی بازار استفاده نمود. نتایج حاصل از پژوهش آن ها نشان دهنده وجود رابطه معنی دار و معکوس بین کیفیت اطلاعات و ریسک نقدینگی می‌باشد. بدین معنی که در زمان کاهش نقدینگی در بازار سرمایه شرکت های با کیفیت سود بالاتر ، ریسک نقدینگی کمتری را تجربه می‌کنند.

از این رو، این پژوهش به بررسی رابطه بین کیفیت سود و ریسک نقدشوندگی سهام شرکت ها در بازار بورس اوراق بهادار تهران پرداخته است.‌بنابرین‏ سؤال اصلی این پژوهش به شرح زیر مطرح شده است:

آیا در شرکت های با کیفیت سود بالاتر ، ریسک نقدینگی کمتری وجود دارد؟

۱-۳- هدف پژوهش

• تبیین ارتباط بین کیفیت سود حسابداری و ریسک نقد شوندگی سهام شرکت در بازار

۱-۴- اهمیت و ارزش پژوهش

نقش کیفیت اطلاعات مالی شرکت ها در سال های اخیر اهمیت روز افزونی یافته است. هنگامی که صورت های مالی یک شرکت با کیفیت باشد، عدم اطمینان مرتبط با ارزش حقوق صاحبان سهام به حداقل می‌رسد و هزینه ی سرمایه سهام عادی کم تر می شود. کیفیت کم و پایین اطلاعات مالی شرایطی را فراهم می‌سازد که تصمیم گیری را برای سرمایه گذاران مشکل کرده و آن ها را با شرایط ابهام مواجه می‌سازد که در این وضعیت صرف ریسک اطلاعاتی افزایش می‌یابد. این صرف ریسک ایجاد شده منجر به تقاضای بازده بالاتری از جانب سهام‌داران به دلیل افزایش ریسک نقدینگی می شود ( حجازی و همکاران ، ۱۳۸۹).

در سال های اخیر به دنبال شرایط خاص اقتصادی و نوسان قابل توجه نقدینگی در بازار سرمایه ضرورت و پرداختن به موضوعی در این ارتباط به روشنی احساس می شود.

‌بنابرین‏، کیفیت سود حسابداری و تاثیر غیر قابل انکار آن را می توان بر تصمیم گیری های اقتصادی افراد در نظر گرفت. بدین لحاظ، اکثر سرمایه گذاران ‌به این موضوع و نقش آن در سرمایه گذاری خود واقف هستند. اما آن چه بیش تر برای آن ها از اهمیت خاصی برخوردار است، تاثیر کیفیت سود حسابداری بر ریسک نقدشوندگی سهام است که این خود بیانگر لزوم انجام مطالعات بیش تر در این زمینه می‌باشد. ‌بنابرین‏، با مشخص شدن تاثیر کیفیت سود حسابداری بر ریسک نقدشوندگی سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، سرمایه گذاران می‌توانند با توجه به میزان ارتباط این دو متغیر، تصمیمات دقیق تری اتخاذ نمایند و احتمال متضرر شدن خود را کاهش دهند.

۱-۵- کاربرد نتایج پژوهش

بورس اوراق بهادار از جایگاه خاصی در سیستم مالی هر کشور برخوردار بوده و در حقیقت توسعه بازار سرمایه در گرو فعال بودن این نهاد است. دو کارکرد مهم بورس اوراق بهادار را می توان جمع‌ آوری پس اندازهای اندک جامعه و هدایت آن ها به سمت تولید کالا و خدمات در کشور ذکر کرد. سرمایه گذاران بازار بورس همواره به دنبال کاهش مخاطرات و افزایش بازدهی متناسب با قبول مخاطرات هستند. از سویی دیگر، پیشرفت و توسعه اقتصادی هر کشوری به میزان توسعه یافتگی بازار سرمایه و بورس اوراق بهادار آن بستگی دارد. هرچه بازار سرمایه توسعه یافته تر باشد، کارایی بازار سرمایه آن جامعه بیشتر خواهد بود. سرمایه گذاران، همیشه به دنبال دستیابی به معیار هایی مناسب، جهت ارزیابی شرکت های پر بازده و سرمایه گذاری در سهام این قبیل شرکت ها هستند. در راستای تحقق این اهداف، پژوهش ‌در مورد تاثیر کیفیت سود حسابداری بر ریسک نقدینگی شرکت در بازار و همچنین آگاهی از تاثیر اطلاعات بر بازدهی اوراق بهادار، می‌تواند به سرمایه گذاران در جهت بررسی ارقام مندرج در صورت های مالی، تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود در بازار و انتخاب پرتفوی مطلوب سرمایه گذاران ، کمک شایانی کند. همچنین نتایج پژوهش حاضر، محققان را در تحقیقات آتی یاری خواهد رساند و می‌تواند برای تحلیلگران مالی در افزایش دقت پیش‌بینی ها مؤثر باشد و در نهایت به پژوهشگرانی که مایل به تحقیق در این زمینه باشند، کمک نماید.

۱-۶- فرضیه پژوهش

• شرکت هایی که دارای کیفیت سود حسابداری بالاتری هستند ، ریسک نقدشوندگی سهام کمتری دارند .

۱-۷- روش پژوهش

این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت یک پژوهش توصیفی با تأکید بر روابط همبستگی است. زیرا از یک طرف وضع موجود را بررسی می کند و از طرف دیگر رابطه بین متغیرهای مختلف را با بهره گرفتن از تحلیل رگرسیون، تعیین می کند. هدف، بررسی ارتباط کیفیت سود حسابداری با ریسک نقدشوندگی سهام و در حوزه مطالعات پس رویدادی، (استفاده ازاطلاعات گذشته) می‌باشد و مبتنی بر اطلاعات واقعی صورت های مالی شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است که با روش استقرایی به کل جامعه ی آماری قابل تعمیم خواهد بود.

در این پژوهش متغیر مستقل، کیفیت سود حسابداری و متغیر وابسته، ریسک نقدشوندگی سهام می‌باشد که تاثیر این دو متغیر بر اساس پژوهش جفری (۲۰۱۱) تجزیه وتحلیل شده است.

در این پژوهش، ابتدا از مدل فاما و فرنچ^[۴](۱۹۹۳) استفاده شده و متغیر نقدینگی در آن وارد می‌گردد.

۱-۸- روش و طرح نمونه برداری

در این پژوهش نمونه گیری با بهره گرفتن از روش حذف سیستماتیک انجام شده است. لذا نمونه ی انتخابی شامل کلیه ی شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بوده که شرایط زیر را دارا باشند:

• • سال مالی آن­ها منتهی به ۲۹ اسفند ماه هر سال باشد.

• • طی بازه زمانی پژوهش، سال مالی خود را تغییر نداده باشند.

• • اطلاعات صورت های مالی آن ها از سال ۱۳۸۱ به طور کامل و پیوسته، در دسترس باشد.

• • معاملات سهام آن ها طی دوره ی پژوهش، بیش از سه ماه در بورس اوراق بهادار تهران در طی سال های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹متوقف نشده باشد.

• به منظور همگن بودن اطلاعات جزو صنایع واسطه گری مالی، بانک ها، لیزینگ و سرمایه گذاری نباشند.

۱-۹ – قلمرو پژوهش (مکانی- زمانی)

قلمرو هر پژوهش از ابعاد مختلفی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. قلمرو این پژوهش از لحاظ موضوعی، مکانی و زمانی بررسی می شود. از آن جایی که موضوع این پژوهش تاثیر کیفیت سود حسابداری بر ریسک نقدشوندگی سهام می‌باشد؛ ‌بنابرین‏، قلمرو موضوعی این پژوهش در حوزه مالی مطرح است و از آن ‌جا‌ که صورت‌های مالی شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار، در دسترس، حسابرسی شده و قابل اتکاست، جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. بازه زمانی این پژوهش سال‌های ۱۳۸۵ الی ۱۳۸۹ ‌می‌باشد.

۱-۱۰- ابزار گردآوری داده ها

با توجه به افزایش و متنوع شدن گونه های گردشگری در جهان، از دهه ۱۹۹۰، گونه ی جدیدی تحت عنوان «گردشگری سیاه» به گونه های رایج گردشگری افزوده شد. در حالی که بخش گسترده ای از مطالعات ادبیات گردشگری پیرامون بازاریابی، مصرف و عرضه ی مقاصد تفریحی، شاد و سرگرم کننده ی گردشگری است، برخی از محققان و نویسندگان گردشگری، در جست‌وجوی آنتی تزهای تراژدی، مرگ و جنگ هستند. در ایران نیز پتانسیل های متعددی از گردشگری سیاه، چه با گرایش گردشگری جنگ (مانند موزه ی عبرت که شکنجه گاه زندانیان سیاسی در دوران پهلوی دوم بوده، موزه ی شهداء، نمایشگاه های دایمی و موقت که تصاویری از شهدای انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی را عرضه می‌کنند و چه با گرایش گردشگری مصیبت (نمایشگاه های دایمی و موقت از مصایب غیرعادی مانند سیل گلستان و دره گز و زلزله های شدید مانند طبس، بم و آذربایجان) و مناطقی همراه با شایعه و خرافات، ترس و وحشت، کنجکاوی و اشتیاق وجود دارد(سرداری: ۱۳۹۲، ۲۵).

امروزه گردشگری با توجه به دامنه ی تقاضا و نیازهای فضاهای جغرافیایی رو به توسعه بوده، از اهمیت و جاذبه ی خاص برخوردار است. در سه دهه ی اخیر که اقتصاد سنتی تعدادی از کشورها به رکود سختی دچار گردیده، گردشگری بومی به کمک اقتصادی آن‌ ها شتافته و این امر خود دوام و ادامه ی حیات آن جوامع را به درآمد دیگری وابسته نموده است. مثلاً وقتی قیمت نفت افزایش می‌یابد، اقتصاد صنعتی کشورهای جهان سوم فاقد منابع نفتی دچار خلل می‌گردد. صنایع بسیاری از کشورهای جهان سوم با نفت بشکه ای ۶۰-۷۰ دلار کارایی خود را از دست می‌دهند و برای فرار از بحران اقتصادی به طرف بخش گردشگری که به انرژی کمتری نیاز دارد گرایش پیدا می‌کنند(شاهینی: ۱۳۹۰، ۱۴).

گردشگری سیاه از انواع توریسم است که با تعبیراتی که در چند «دهه اخیر» در ساختار آن ایجاد شده، نقش مهمی در جذب مخاطب در این بخش ایفا ‌کرده‌است. گردشگری سیاه یا تلخ به بازدیدها و سفرهای سازمان دهی شده ای گفته می شود که از مناطق مصیبت دیده و شهرهایی صورت می‌گیرد که در معرض بلاهای طبیعی مانند زلزله، سونامی، سیل و… قرار گرفته یا آثار جنگ، حملات تروریستی و… در آن‌ ها واقع شده است. تجسم پدیده ی مرگ و بحران های طبیعی و انسانی به وسیله سفر به مناطقی که روزی دست‌خوش آسیب و بلا شده و هزاران نفر را به کام مرگ فرو برده است، از اهداف برگزاری چنین تورهایی است. علی‌رغم پیشینه طولانی و افزایش تقاضای سفر به مکان‌های مرتبط با جنگ، مرگ، بدبختی و… تنها در طول چند سال اخیر، توجه دانشگاهی و علمی نسبت به آن جلب شده و تحت عنوان «گردشگری تلخ» مطرح گردیده است. مرگ، مصیبت، جنگ، قساوت، فجایع و… در شکل گردشگری خود، به طور فزاینده ای در بازار گردشگری امروز جهان، افزایش یافته و پتانسیل سفرهای خاص را برای علاقه مندان به بازدید از صحنه های واقعی یا بازسازی شده ای از مرگ و رنج فراهم ‌کرده‌است(غفاری: ۱۳۹۰، ۲۶).

غیر از گردشگری سیاه، اصطلاحات دیگری نیز در رابطه با فعالیت‌های گردشگری مرتبط با مرگ، مصیبت، جنگ و… در متون گردشگری به چشم می‌خورد. اما در این میان اصطلاح گردشگری سیاه به دلیل ورود به عرصه ی دانشگاهی و علمی و در پی آن، شکل گیری چارچوب نظری، جزو گونه های رایج گردشگری نو، قرار گرفته است. به گفته ی لنون و فلی، گردشگری سیاه شکلی از توریسم است که هنوز در مرحله ی تحقیق است، به خصوص در آمریکای شمالی. این دو در کتاب خود با نام «جاذبه های مرگ و فاجعه» توضیح می‌دهند که «گردشگری سیاه» تنها بازدید از سایت‌هایی که قساوت در آن‌ ها رخ داده نیست بلکه «هم محصول پیشامدهای دنیای مدرن و هم یک اثر مهم بر روی این پیشامدهاست. اگرچه گردشگری مرگ اخیراًً رایج شده، اما این نوع گردشگری پیشینه ی طولانی دارد. به عنوان نمونه در قرون وسطی و در دوران رمانتیسم قرن ۱۸ و ۱۹ مصادیق آن بسیار است: میدان نبرد واترلو مربوط به سال ۱۸۱۶ و پوپیی که صحنه ی ویرانی اسفناکی به دست طبیعت بود، از مشهورترین مقاصد سفر با موضوع مرگ، در گذشته بوده است(رحمان سرشت، ۱۳۸۴، ۳۲).

در چند سال اخیر، نوعی از گردشگری در دنیا رواج یافته است که هدف گردشگران از پرداختن به آن، تفریح و خوش‌گذرانی نیست، بلکه آن‌ ها مکان‌هایی را برای گردش انتخاب می‌کنند که چندان خوشایند نیستند و حتی گاهی گردشگران را به غم فرو می‌برد. این نوع از گردشگری، «گردشگری سیاه»، تلخ یا غم‌بار نامیده می‌شود. در این نوع سفر، گردشگران به دیدن آثار وقایع تلخی مانند شهرهای زلزله‌زده، مناطق سیل‌زده، بازماندگان جنگ‌ها و حملات شیمیایی می‌روند. هدف از این سفر نیز تجسم بحران‌های طبیعی و انسانی در مناطقی است که دچار آسیب و بلا شده و افرادی را به کام مرگ فرو برده‌اند (رضاییان، ۱۳۹۱، ۱۹).

۲-۱-۱۳-تاریخچه گردشگری سیاه

درباره‌ تاریخ شکل‌گیری این نوع گردشگری، اطلاعات دقیقی در دست نیست، گفته می‌شود تاریخچه آن به یونان باستان برمی‌گردد که در آن زمان، مردم به دیدن شهرهای جنگ‌زده می‌رفتند. آمفی‌تئاتری در رم، یکی از اولین مناطقی است که گردشگری سیاه در آن شکل گرفت. در قرون وسطی، در این مکان اعدام‌هایی انجام می‌شد و افرادی برای تماشای آن جمع می‌شدند. پس از مدتی، این مکان کارکردهای دیگری برای جذب گردشگر پیدا کرد؛ رومی‌ها در استادیومی در محل این آمفی‌تئاتر، مراسمی برپا می‌کردند که تماشاگران در آن می‌توانستند جنگ میان حیوانات و جنگجویان را تماشا کنند. در دوران مدرنیته، گردشگری تلخ رواج بیشتری پیدا کرد و افراد برای دیدن مناطق جنگ‌زده و مکان‌هایی که در آن‌ ها قتل عام و درگیری رخ داده بود، به شهرهای مختلف سفر می‌کردند تا بیشتر با مفهوم مرگ و کشتارهای دسته‌جمعی آشنا شوند. یکی از اتفاق‌هایی که ‌به این گردشگری در عصر حاضر رونق بخشید، دیدن خانه های رها و ویران‌شده‌ توفان «کاترینا» در نیواورلئان آمریکا بود که گردشگران زیادی را جذب کرد(احمدی، فتح اللهی و تاج الدین، ۱۳۸۲، ۳۵).

۲-۱-۱۴-گردشگری سیاه در ایران

در ایران، گردشگری سیاه وجود ندارد؛ ولی بسترهای شکل‌گیری برخی شاخه‌های آن مانند گردشگری مصیبت به‌دلیل وجود مناطق زلزله‌خیز وجود دارد. البته همواره افرادی هستند که مثلا برای دیدن مناطق زلزله‌زده سفر می‌کنند، ولی این اتفاق در سطح وسیعی که بتوان از آن به عنوان گردشگری سیاه در ایران نام برد، رخ نمی‌دهد. این نوع گردشگری که در دنیا در حال گسترش است و روز به روز به تعداد علاقه‌مندانش اضافه می‌شود، می‌تواند از بعد مزایای اقتصادی و جنبه‌های آموزش مورد توجه تصمیم‌ گیرندگان این حوزه در ایران قرار گیرد؛ اما با توجه به وجود قابلیت‌های بالقوه‌ای مانند «گردشگری فرهنگی» و «گردشگری سلامت» در ایران و این‌که هنوز از پتانسیل‌های موجود در این زمینه به‌شکل کامل استفاده‌ نشده است، پرداختن به بحث گردشگری سیاه چندان ضروری به نظر نمی‌رسد(فیض آبادی، ۱۳۸۱، ۳۰).

۲-۱-۱۵-انواع گردشگری سیاه