برای بررسی پایایی پرسشنامه های این تحقیق چون از روش نگرش سنج لیکرت استفاده شده است ‌به این نتیجه رسیده ایم که برای به دست آوردن پایایی این آزمون از روش آلفای کرونباخ و روش دو نیمه کردن استفاده شود. روش دونیمه کردن و روش آلفای کرونباخ جزء روش های همبستگی درونی در پایایی یک پرسشنامه است.

روش آلفای کرونباخ برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری از جمله پرسشنامه‌ها یا آزمونهایی که خصیصه های مختلف را اندازه گیری می‌کنند به کار می رود. در این گونه ابزار ، پاسخ هر سوال می‌تواند مقادیر عددی مختلف را اختیار کند . برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره های هر زیر مجموعه سؤال‌‌های پرسشنامه- یا زیر آزمون- و واریانس کل را محاسبه کرد. پس با بهره گرفتن از فرمول(۲-۳) مقدار ضریب آلفا محاسبه می شود:

فرمول۲-۳ محاسبه ضریب آلفای کرونباخ

که درآن :

j = تعداد زیر مجموعه سؤال‌‌های پرسشنامه یا آزمون

S_j² = واریانس زیر آزمون jام

S² = واریانس کل آزمون

با مقایسه روش ضریب آلفای کرونباخ و روش دونیمه کردن، خواهیم دید که روش دونیمه کردن پرسشنامه به نوعی همان روش آلفاست. به عبارت دیگر، ضریب آلفا معرف میانگین ضرایب پایائی حاصل از تمامی اجزای ممکن یک پرسشنامه است.

شایان ذکر است که هرچه مقدار آلفا به یک نزدیکتر باشد نشان از پایائی بیشتر پرسشنامه دارد. اگر مقدار آلفا بیشتر از ۷/۰ باشد پایائی خوب و اگر بین ۵/۰ تا ۷/۰ باشد پایائی متوسط و اگر کمتر از ۵/۰ باشد پرسشنامه فاقد پایائی لازم است.

۲-۶-۳ کفایت نمونه گیری

قبل از انجام تحلیل عاملی ابتدا می بایست از کفایت نمونه گیری اطمینان حاصل کرد که آیا می توان داده های موجود را برای تحلیل مورد استفاده قرار داد.به عبارت دیگر آیا تعداد داده های موجود برای تحلیل عاملی مناسب هستند یا خیر. برای این منظور از شاخص KMO و آزمون بارتلت استفاده می‌کنیم.

شاخص KMO

از این شاخص برای تعیین کفایت نمونه گیری استفاده می شود به طوری که کوچک بودن ضریب همبستگی جزئی بین متغیرها را بررسی می‌کند و مشخص می‌سازد آیا واریانس متغیرهای تحقیق، تحت تاثیر واریانس مشترک برخی عامل های اساسی و پنهانی است یا خیر.

این شاخص در فاصله بین صفر تا یک قرار دارد. اگر مقدار شاخص نزدیک به یک باشد- حداقل۶/۰- داده های مورد نظر برای تحلیل عاملی مناسب هستند. در غیر اینصورت نتایج تحلیل عاملی برای داده های مورد نظر معتبر نیست. این شاخص از فرمول(۳-۳) به دست می‌آید.

فرمول۳-۳ محاسبه شاخص(کی.ام. اُ.)

که در این رابطه ضریب همبستگی بین متغیرهای i و j و همچنین ضریب همبستگی جزئی بین آن هاست(کایزر،۱۹۵۸).

آزمون بارتلت

ممکن است در ماتریس همبستگی دو حالت پیش بیایید، حالت اول زمانی است که ماتریس همبستگی بین متغیرها، یک ماتریس واحد و همانی است، در این صورت متغیرها ارتباط معنی داری با هم ندارند و در نتیجه امکان شناسایی عامل های جدید بر اساس همبستگی متغیر ها با یکدیگر وجود ندارد.

حالت دوم زمانی است که ماتریس همبستگی بین متغیرها یک ماتریس واحد و همانی نباشد، یعنی درایه های خارج از قطر اصلی ماتریس حداقل ۳/۰ همبستگی را نشان دهند که در این صورت ارتباط معنی داری بین متغیرها وجود خواهد داشت. ‌بنابرین‏ امکان شناسایی و تعریف عامل های جدیدی بر اساس همبستگی متغیرها وجود دارد.

در آزمون بارتلت فرض صفر بیان می‌کند ماتریس همبستگی، یک ماتریس واحد و همانی است، که اگر اینطور باشد برای شناسایی ساختار- مدل عاملی- نامناسب می‌باشد. اگر sig آزمون بارتلت کوچک تر از ۰۵/۰ باشد فرض صفر را رد می‌کنیم یعنی تحلیل عاملی برای شناسایی ساختار – مدل عاملی- مناسب است. زیرا فرض شناخته شده بودن ماتریس همبستگی رد می شود(بارتلت،۱۹۵۰).

۳-۶-۳ تحلیل عاملی^[۴۵]

یکی از راه های بهینه کردن اندازه گیری ها، استفاده از روش تحلیل عاملی است. این روش بر روابط بین متغیرها مقیاس ها که در حقیقت ابزارهای سنجش هستند، استوار است. معمولاً در بعضی تحقیقات علوم اجتماعی و به دلایل مختلف با حجم بسیاری از متغیرها روبرو هستیم. برای تحلیل دقیق تر داده ها و رسیدن به نتایج علمی، محققان به دنبال کاهش تعداد متغیرها و ایجاد یک ساختار جدید با بهره گرفتن از روش تحلیل عاملی هستند. تحلیل عاملی سعی در شناسایی متغیرهای اساسی یا عامل ها به منظور تعین الگوی مناسبی برای متغیرها دارد(تامپسون،۲۰۰۴).

تحلیل عاملی معمولاً در سه مرحله انجام می شود:

1. 1. برای تمام متغیرها، ماتریسی از همبستگی ها را تشکیل می‌دهیم.

1. 1. از ماتریس همبستگی، اجزای اصلی را که همان فاکتورها هستند، استخراج می‌کنیم.

1. عامل ها چرخانده می‌شوند تا رابطه همبستگی بین متغیرها و بعضی فاکتورها به حداکثر برسد. عمومی ترین روش در این مرحله روشی موسوم به واریماکس^[۴۶] است.

از آنجایی که هدف تحلیل عاملی پیوند دادن چند متغیر جهت ایجاد یک عامل است، در ماتریس همبستگی، این متغیرها باید ضریب همبستگی بیشتر از ۳/۰ داشته باشند.

۴-۶-۳ آزمون فریدمن

در این بخش می‌خواهیم عوامل استخراج شده از آنالیز عاملی را رتبه بندی کنیم لذا از آزمون فریدمن برای مقایسه میانگین رتبه ها در بینK متغیر یا گروه استفاده می‌کنیم. این آزمون یک آزمون ناپارامتری بوده و معادل آنالیز واریانس با اندازه های تکراری -درون گروهی- است. تفاوت آنالیز واریانس با اندازه های تکراری(درون گروهی) با آزمون فریدمن در این است که در آنالیز واریانس از هر نمونه یک متغییر به صورت تکراری در حالات مختلف اندازه گیری می شود، در صورتی که در آزمون فریدمن هر یک از نمونه ها امتیازی را به چند گروه اختصاص می‌دهند. در هردو این آزمون ها، متغیر ها توسط نمونه ها مقدار گرفته اند ولی نکته مورد اختلاف این است که در آنالیز واریانس، در یک نمونه اندازه ها تکراری هستند ولی در آزمون فریدمن اندازه ها، امتیازات داده شده توسط یک نمونه است.

در آزمون فریدمن فرض مبتنی بر یکسان بودن میانگین رتبه ها در بین گروه هاست. رد شدن فرض صفر ‌به این معنی است که در بین گروه ها حداقل دو گروه با هم اختلاف معنی داری دارند.

شکل۱-۳ ساختار تحقیق

فصل چهارم

محاسبات و یافته های تحقیق

۱-۴ مقدمه

در این فصل به تجزیه و تحلیل داده های به دست آمده پرداخته شده است. در مرحله اول پرسشنامه شماره ۱ در اختیار خبرگان گروه اول قرار داده شد. در این مرحله بعد اعمال نظر خبرگان گروه اول و تصحیح پارامترهای پرسشنامه اولیه، پرسشنامه شماره ۲ تدوین شده و در اختیار خبرگان گروه دوم قرار داده شد.

بر اساس اطلاعات به دست آمده از خبرگان گروه دوم و با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS 16 تحلیل داده ها صورت گرفت. در مرحله اول تحلیل، به منظور استخراج عامل های کلیدی، آنالیز عاملی مورد استفاده قرار گرفت. در مرحله دوم تحلیل، جهت رتبه بندی عامل های کلیدی استخراج شده، از آزمون فریدمن استفاده شد.

با توجه ‌به این ملاحظات، مسئله اساسی مطالعه حاضر این است که به کمک مستندات تاثیر ساختار حقوق مالکانه (شامل نوع و تمرکز) بر حساسیت سرمایه‌گذاری- جریان نقدی را در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار نشان دهد.

۱-۳٫ اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

امروزه نقش سرمایه‌گذاران به عنوان واسطه انتقال وجوه و پس اندازها به بازار سرمایه و مدیریت منابع در بازارهای مالی سایر کشورها روز به روز اهمیت بیشتری پیدا ‌کرده‌است، به طوری که افزایش معاملات سرمایه‌گذاران و به خصوص سرمایه‌گذاران نهادی در بازارهای جهانی سهام از اواخر دهه ۱۹۸۰، منجر به افزایش توجه محققان مالی به بررسی تاثیر این نهادها شده است؛ به گونه‌ای که سرمایه‌گذاران را می‌توان یکی از بازیگران اصلی بازار سرمایه تلقی تلقی کرد که بر تغییرات شرکت‌ها نقش دارند.

تحقیقات قبلی نشان داده که داشتن ساختار مالکیت مناسب با توجه به شرایط محیطی کشورهای مختلف فرق می‌کند و الگوی یکسانی در کلیه کشورها حاکم نیست. بررسی نتایج خصوصی سازی در کشورهای بلوک شرق نشان می‌دهد که عدم تمرکز مالکیت به کاهش قیمت سهام و افزایش نوسانات بازده و به تبع آن کارایی شرکت‌های خصوصی سازی شده انجامیده است (کرسپی و اسکیلاتو^[۹]، ۲۰۰۷).

در ایران نیز همچون بسیاری از کشورها فعالیت‌های زیادی در راستای خصوصی سازی صورت گرفته است اما، تجربه خصوصیسازی نشان می‌دهد که خصوصی سازی به خودی خود الزاماً در همه موارد منجر به بهبود عملکرد نشده است. داشتن ساختار مالکیت مناسب لازمه خصوصی سازی موفق می‌باشد و می‌تواند شرکت‌ها را در جهت تحقق اهداف خصوصی سازی‌شان یاری نماید. یکی از مسائل در ارتباط با بحث ساختار مالکیت، سهام عدالت است. از آنجا که اجرای طرح سهام عدالت موجب پراکندگی مالکیت شرکت‌ها می‌شود، انتقاداتی بر آن وارد شده است. نتایج این تحقیق می‌تواند نشان دهد که آیا ترکیب حق مالکانه و پراکنده شدن مالکیت شرکت‌ها (اجرای طرح سهام عدالت)، لزوماً بر حساسیت سرمایه گذاری- جریان نقدی نقش دارندیاخیر.‌بنابرین‏ دانستن این موضوع که ساختارحقوق مالکانه (شامل نوع ‌و تمرکز) بر حساسیت سرمایه‌گذاری- جریان نقدی چه تاثیری دارد، از اهمیت خاصی برخورد دار می‌باشد.

شاید بتوان اهمیت موضوع را در نکات زیر خلاصه کرد:

1. 1. کمک به شرکت‌ها جهت انجام اقدامات اصلاحی و اتخاذ سیاست‌های مناسب؛

1. 1. کمک به سهام‌داران، سرمایه‌گذاران و سایر ذینفعان جهت شناخت بهتر شرکت‌ها، تخمین بهتر بازده مورد انتظار خود و خرید و فروش سهام؛

1. 1. کمک به بورس اوراق بهادار تهران جهت اطلاع رسانی بهتر و رتبه بندی شرکت‌ها؛

1. 1. کمک به شرکت‌های سرمایه‌گذاری جهت اتخاذ تصمیم مناسب ‌در مورد تشکیل و مدیریت پرتفوی و همچنین مشارکت در پروژه های سرمایه‌گذاری.

1. کمک به دولت جهت اطلاع از تاثیر خصوصی سازی و اتخاذ سیاست‌های مناسب.

۱-۴٫ اهداف تحقیق

۱-۴-۱٫ هدف آرمانی

هدف آرمانی این تحقیق، گسترش بینش و درک سرمایه‌گذاران و سایر استفاده کنندگان از ساختار حقوق مالکانه شرکت‌ها و تاثیر آن بر حساسیت سرمایه‌گذاری- جریان نقدی می‌باشد.

۱-۴-۲٫ هدف اصلی

هدف اصلی این تحقیق، بررسی تاثیر ساختارحقوق مالکانه برحساسیت سرمایه‌گذاری- جریان نقدی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادارتهران می‌باشد.

۱-۴-۳٫ اهداف ویژه

اهداف ویژه این تحقیق عبارتند از:

1. 1. توسعه مبانی نظری؛

1. 1. تعیین تاثیر نوع حقوق مالکانه (نهادی،شرکتی و مدیریتی) بر حساسیت سرمایه‌گذاری- جریان نقدی؛

1. 1. تعیین تاثیر تمرکز حقوق مالکانه بر حساسیت سرمایه‌گذاری- جریان نقدی؛

1. 1. ارائه پیشنهادات به مدیران، ذینفعان و سایر استفاده کنندگان؛

1. ایجاد بستر مناسب به ‌منظور انجام تحقیقات آتی.

۱-۵٫ سوالات تحقیق

سوالات اصلی تحقیق: سوالات اصلی این تحقیق به شرح ذیل می‌باشند:

1. 1. آیا نوع حقوق مالکانه مشتمل بر تملک نهادی، شرکتی و مدیریتی سهام عادی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از ‌فعالیت‌های عملیاتی آن اثر‌گذار است؟

1. آیا درجه تمرکز مالکیت یا حقوق مالکانه بدون توجه به نوع ‌مالکیت، به ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از فعالیت‌های عملیاتی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران اثرگذار است؟

سوالات تحقیق: سوالات فرعی تحقیق:

1. 1. آیا نوع حقوق مالکانه مشتمل بر تملک نهادی سهام عادی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از ‌فعالیت‌های عملیاتی آن اثر‌گذار است؟

1. 1. آیا نوع حقوق مالکانه مشتمل بر تملک شرکتی سهام عادی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از ‌فعالیت‌های عملیاتی آن اثر‌گذار است؟

1. آیا نوع حقوق مالکانه مشتمل بر تملک مدیریتی سهام عادی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از ‌فعالیت‌های عملیاتی آن اثر‌گذار است؟

۱-۶٫ فرضیه های پژوهش :

الف – فرضیه اصلی تحقیق:

به منظور در نظر گرفتن، تاثیر ساختار حقوق مالکانه و درجه تمرکز آن بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری- جریان نقدی حاصل از ‌فعالیت‌های عملیاتی، دو فرضیه اصلی و سه فرضیه فرعی توسعه داده شده و مورد آزمایش قرار می‌گیرد. فرضیات به صورت زیر تدوین می شود:

فرضیه یا گزاره‌ی اصلی پژوهشی اول: نوع حقوق مالکانه مشتمل بر تملک نهادی، شرکتی و مدیریتی سهام عادی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از ‌فعالیت‌های عملیاتی آن اثر‌گذار است.

فرضیه یا گزاره‌ی اصلی پژوهشی دوم: درجه تمرکز مالکیت یا حقوق مالکانه بدون توجه به نوع ‌مالکیت، بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از فعالیت‌های عملیاتی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران اثرگذار است.

ب- فرضیه‌های فرعی تحقیق:

فرضیه یا گزاره‌ی فرعی پژوهشی اول(زیر مؤلفه‌ فرضیه پژوهشی اصلی اول): حقوق مالکانه مشتمل بر تملک نهادی سهام عادی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از ‌فعالیت‌های عملیاتی آن اثر‌گذار است.

فرضیه یا گزاره‌ی فرعی پژوهشی دوم(زیر مؤلفه‌ فرضیه پژوهشی اصلی اول): حقوق مالکانه مشتمل بر تملک شرکتی سهام عادی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بر ضریب حساسیت سرمایه‌گذاری – جریان نقدی حاصل از ‌فعالیت‌های عملیاتی آن اثر‌گذار است.

۳-۴- احکام زن ناشزه

آوردن این بحث در اینجا بخاطر آن است که ‌به این موضوع بپردازیم که ریاست زن همچنان که بعهده مردان است ، در صورت تخطی از وظایف همسری، آیا این ریاست می‌تواند مبنای تنبیه و تربیت زن ناشزه هم قرار گیرد؟ و ثانیاً چرا زنان حق تنبیه و تادیب مردان را ندارند؟لذا در اینجا به تفصیل به موضوع نشوز زن و احکام و آثار آن می پردازیم.

نشوز: مراد از نشوز سرکشی و طغیان و سرپیچی کردن هر یک از زن و مرد از تکالیف ویژه ی خود است. (فیض، علیرضا،۱۳۸۰)

در صورت تحقق نشوز، تکالیف هر یک از زن و شوهر در برابر دیگری ‌بر اساس آیات قرآن متفاوت است. اگر زن ناشزه باشد، حقی که شوهر در برابر او دارد، با صورت نشوز مرد و نحوه ی برخورد زن با او فرق دارد.

در آیه ی ۳۴ سوره ی نساء، نشوز زن مطرح شده است. قرآن کریم می فرماید:

الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللهُ بَعضَهُم عَلی بَعضٍ وَبِما أَنفَقُوا مِن أَموالِهِم فَالصّالِحاتُ قشنِتاتُ حافِظاتُ لِلغَیبِ بِما حَفِظَ اللهُ وَ الَّاتِی تَخافُونَ نُشوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهجُرُوهُنَّ فِی المَضاجِعِ وَاضربوهُنَّ فَإِن أَطَعنَکُم فَلا تَبغُوا عَلَیهِنَّ سَبِیلاً إِنَّ اللهَ کانَ عَلِیَاً کَبِیراً.

«مردان سرپرست و نگهبان زنانند، بخاطر برتری هایی که خداوند (از نظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است، و بخاطر انفاق هایی که از اموالشان (‌در مورد زنان) می‌کنند. و زنان صالح، زنانی هستند که متواضع اند و در غیاب (همسر خود)، اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می‌کنند، و (اما) آن دسته از زنان را که از سرکشی و مخالفتشان بیم دارید، پند و اندر دهید؛ و (اگر مؤثر واقع نشد) در بستر از آن ها دوری نمایید؛ و اگر (هیچ راهی جز شدت عمل، برای وادار کردن آن ها به انجام وظایفشان نبود)، آن ها را تنبیه کنید. و اگر از شما پیروی کردند، راهی برای تعدی برای آن ها نجویی. (بدانید) خداوند، بلندمرتبه و بزرگ است (و قدرت او، بالاترین قدرتهاست)».


۳-۴-۱- تفسیر واژه ها

بخشی از این واژه ها، در نخستین تفاوت حقوقی میان زن و مرد (تفاوت زن و مرد در سرپرستی و مدیریت) مورد تفسیر قرار گرفت و اکنون برخی دیگر از این واژه ها را تفسیر می‌کنیم.

۳-۴-۱-۱- قانتات

این واژه هر چند پیش از این تفسیر شد، ولی به سبب ارتباط با این بحث، به طور فشرده معنایش مورد اشاره قرار می‌گیرد.

«قانتات» از ریشه «قنوت» به گفته ی «مفردات» به معنای اطاعت خاضعانه است.

با توجه به سخن دیگر ارباب لغت، قنوت به معنای «اطاعت توأم با خضوع، ادب و فروتنی است^[۱۰۲]».

۴-۱-۲- نشوز

«نشوز» از مادّه ی «نشز» در اصل به معنای زمین مرتفع و بلند است و در اینجا، به معنای بغض و سرکشی زن نسبت به مرد می‌باشد. گویا زن، خویشتن را از مطیع بودن برای مرد، بالا می کشد و خود را در دسترس او قرار نمی دهد^[۱۰۳].

این آیه ـ همان گونه که در بحث های سابق گذشت ـ به ارتباطات درون خانوادگی می پردازد و از روابط زن و شوهر سخن می‌گوید.

قرآن مجید مردان را سرپرست و نگهبانان زنان خویش قرار داده است و وجه قوّامیّت را نیز ذکر ‌کرده‌است.

در ادامه، به چند ویژگی زن خوب می پردازد و می فرماید: زنان شایسته و خوب کسانی هستند که متواضعانه در اطاعت شوهرند و حفظ الغیب شوهر می‌کنند. یعنی در غیاب شوهر نسبت به اموال و آبروی وی دچار خیانت نمی شوند.

آنگاه درباره ی شیوه ی برخورد با زنان ناشزه و نافرمان سخن می‌گوید و در برابر آنان سه عمل را ـ به نحو ترتیب ـ ذکر می‌کند. نخست باید آن ها را اندرز داد و با سخنان مهرآمیز و هشدار دهنده با وظایفشان آشنا ساخت.

در مرحله ی بعدی اگر موعظه تأثیر نداشت، دوری گزیدن از آن ها در بستر را پیشنهاد می‌کند و در صورت ادامه ی سرکشی، مرد اجازه داد با تنبیه بدنی زن را به وظایفش آشنا سازد.

از آنجا که هدف از انجام این مراحل، انتقام و ستمگری بر زنان نیست، لذا قرآن کریم در ادامه می افزاید: اگر در این میان، زنان از نافرمانی دست کشیدند و به اطاعات شما تن دادند حق هیچگونه ستمی را درباره ی آنان ندارید و بدانید که خداوند بلندمرتبه و بزرگ است و اجازه ی ستمگری را به شما نمی دهد.

شأن نزول این آیه پیش از این در تفسیر «الرّجال قوّامون» گذشت.

در این بخش، نکته هایی ذکر می شود که پیش از این، به آن ها پرداخته نشده و با بحث نشوز مرتبط است.

۳-۴-۲- ویژگی های زنان شایسته

زنان شایسته دارای چنین ویژگی هایی هستند:

الف ـ در امور زناشویی همواره در برابر شوهر مطیع و فروتن اند.

تعبیر به «قانتات» که از ریشه ی «قنوت» به معنای «اطاعت توأم با خضوع و ادب و فروتنی» است، بر این نکته تأکید دارد که زن شایسته، باید همواره در آنچه با زندگی مشترک مرتبط است، فرمان بردار شوهر و نسبت به او متواضع باشد. و از نافرمانی و یا اطاعت غیر متواضعانه بپرهیزد. البته این فروتنی مربوط به مسائل زناشویی و در محدوده ی روابط زوجین است، که زن باید از انجام هر چیزی که منافی زناشویی است، اجتناب ورزد. ولی در غیر این محدوده، مثل حفظ حقوق فردی و اجتماعی و دفاع از آن، مستقل است.

ب ـ زن شایسته، پاسدار و نگهبان حقوق شوهر در غیاب است.

تعبیر به «حافظات للغیب بما حفظ الله» گویای این مطلب است که زنان حقوقی را که خدا برای مردان قرار داده، و مراعات را بر عهده ی آنان قرار داده است، حفظ می‌کنند. مرحوم علامه طبابایی می نویسد:

«ما در «بما حفظ الله» مصدریّه است و «باء» برای وسیله به کار می رود. در نتیجه معنا چنین می شود که: زنان شایسته، مطیع شوهران ‌‌خویشند و آن حقوقی را که خداوند برای مردان قرار داده است و حفظ آن را بر عهده ی زنان گذاشته، حفظ می‌کنند؛ اموری مانند سرپرستی، وجوب اطاعت زنان از آنان، و مراقبت و نگهداری از امور پنهانی خانواده»^[۱۰۴].

به هر حال، زنان شایسته، نه تنها در حضور شوهر، بلکه در غیاب او «حفظ الغیب» می‌کنند. و مرتکب خیانت در اموال و گوهر عفّت خویش و حفظ شخصیت شوهر نمی شوند. و همه را به درستی نگهبانی و نگهداری می‌کنند و این گونه زنان شایسته، قابل تقدیر و تحسین اند و مردان در برابر آنان، نهایت حق شناسی را انجام می‌دهند.

۳-۴-۳- سر تافتن از خواسته ی شوهر ـ در قلمرو زندگی زناشویی ـ نکوهیده است

در برابر زنان شایسته، که از آن ها با وصف «قانتات» (متواضع و مطیع) یاد ‌کرده‌است، تعبیر به »وَاللَّاتِی تَخافُونَ نُشوزَهُنَّ» (آنان که از نافرمانی ایشان می ترسید) در حقیقت نکوهش زنانی است که در برابر شوهر، حال قنوت و تواضع و فروتنی ندارند.

زنان شایسته و مورد ستایش، فروتن و متواضع اند و خود را در دسترس شوهر قرار می‌دهند؛ ولی زنان ناشایست، نافرمان و سرکشند و خود را از اطاعت شوهر دور می دارند.

۳-۴-۴- به مجرد ترس از نشوز زن باید به پیشگیری و یا درمان آن پرداخت

تعبیر قرآن به «تَخافُونَ نُشوزَهُنَّ» و راه های علاجی که پس از آن ذکر می‌کند، گویای این حقیقت است که مرد به مجرد آشکار شدن علائم نشوز و نافرمانی زن، شایسته است به درمان آن روی آورد. البته در این مرحله به تعبیر «المیزان»: از نخستین راه علاج باید استفاده شود که همان موعظه و پند و اندرز است^[۱۰۵].

«زوجینی که زوجیت آن ها آن ها دایمی بوده و ممنوع از ارث نباشند، از یکدیگر ارث می‌برند.»

در ازدواج موقت وجود این قابلیت بین مرد وزن متصور نیست، از طرفی ماده ۸۶۱ قانون
فوق الاشاره به صراحت موجبات ارث را سبب و نسب دانسته است، پس به نظر می‌رسد نکاح منقطع”سبب” محسوب نمی شود و آن چنان رابطه ای را بین افراد ایجاد نمی کندکه بتوان طرفین آن رابطه را یک خانواده محسوب کرد؛ علاوه بر این قانون گذار در ماده ۲۱ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ به صراحت نکاح دائم را مبناء و اساس تشکیل خانواده دانسته است^[۹] و اتفاقا ضمن تشریع آن ماده قانونی در مقام حصر مبنای تشکیل خانواده هم بوده است.

در خصوص اینکه آیا قابلیت توارث، از جمله ویژگی های یک رابطه خانوادگی هست یا خیر شبهه وجود دارد زیرا اولا در قوانین موضوعه چنین صراحتی وجود ندارد؛ ثانیاً در بحث راجع به سرپرستی، در حقوق ایران توارث وجود ندارد درصورتیکه عرف قویاً زوجین سرپرست و فرزند تحت سرپرستی را یک خانواده می‌داند.

“سرپرستی”^[۱۰] تأسيس حقوقی خاصی است به منظور حمایت های مالی، عاطفی و تربیتی از کودکان و نوجوانان زیر ۱۶ سال که یا پدر و مادر آن ها فوت کرده باشد ویا امکان زندگی با پدرو مادر خود را ندارند. “سرپرستی” نوعی رابطه بین انسان‌ها و از نوع روابط خانوادگی است که به حکم دادگاه و تحت شرایطی که قانون مشخص ‌کرده‌است، برقرار می‌گردد. زوجین و یا دختران و زنان مجرد که واجد شرایط قانونی هستند می‌توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مذکور را به عهده می‌گیرند.

سرپرستی تاسیسی است که از خیلی جهات شبیه فرزند خواندگی^[۱۱] است اما با آن
تفاوت های مهمی هم دارد، از جمله این تفاوت ها عدم وجود توارث بین فرزند تحت سرپرستی و زوجین سرپرست است زیرا نهاد فرزندخواندگی در حقوق اسلام مورد قبول واقع نشده است و مستند قرآنی این عدم پذیرش آیه‌های ۴ و ۵ از سوره احزاب است ^[۱۲] که می‌فرماید: « ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ ﴿۴﴾ ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا﴿۵﴾»

برخی سرپرستی را همان قیومیت دانسته‌اند که به عقیده اینجانب این قیاس، قیاس
مع الفارق است؛ نهاد سرپرستی هم اکنون تحت حاکمیت قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بدون سرپرست وبدسرپرست مصوب دهم مهرماه ۱۳۹۲ می‌باشد.

با توجه به مطلب فوق وعلیرغم شبهاتی در خصوص اینکه وجود قابلیت توارث بین اعضاء خانواده از ویژگی های خانواده به مفهوم حقوقی هست یا خیر؟ به نظر می‌رسد که توارث را باید یکی از این ویژگی ها به شمار آورد زیرا اولاً عرف خانواده ای را بدون وجود رابطه توارث تصور نمی کند و حتی کسانی که به قوانین آشنایی ندارند قویاً می پندارند که فرزند تحت سرپرستی هم باید وارث سرپرست باشد؛ ثانیاًً باید به نهاد سرپرستی به عنوان یک استثناء نگریست در واقع عدم توارث در این نهاد صرفاً به منظور تخطی نکردن از مقررات شرعی است وگرنه اگر این محذورات نبود، مقنن ایرانی هم رابطه توارث را در این تأسیس حقوقی ساری می‌دانست؛ ثالثاً سرپرست به نوعی قائم مقام پدر و مادر طفل است، حال اگر رابطه توارث بین آن ها و فرزند تحت سرپرستی وجود ندارد، نمی توان ‌به این دست آویز باقی قواعد را نادیده گرفت.

مسئله ای که در این خصوص باید مورد بحث قرارگیرد آن است که برابر بند ج ماده ۵ قانون اخیرالاشاره،^[۱۳] زنان و دختران مجرد هم می‌توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مورد نظر مقنن را به عهده بگیرند، مع ذلک آیا می توان آن ها را هم از نقطه نظر حقوقی یک خانواده دانست؟

به نظر می‌رسد با توجه به اینکه مقنن در ماده ۱۷ قانون مربوطه شرط انفاق و همچنین تبعیت را بین سرپرست و کودک یا نوجوان مورد سرپرستی، مفروض دانسته است بتوان گفت در فرض سوال هم، به کار بردن عنوان خانواده، در خصوص آن افراد جایز است.

ویژگی بعدی خانواده از منظر علم حقوق تکلیف به انفاق است. مقنن مواد ۱۱۰۶ الی ۱۱۳ قانون مدنی در خصوص تکلیف زوج به پرداخت نفقه زوجه به تفصیل سخن رانده است و همچنین در مواد ۱۱۹۶ تا ۱۲۰۵ همان قانون در باب تکلیف وی به انفاق نسبت به اولاد هم قواعدی را وضع ‌کرده‌است. پس قابلیت وجود این تکالیف معمولا در بین اعضاء خانواده حقوقی وجود دارد.

خصوصیت دیگر خانواده از نقطه نظر علم حقوق الزام اعضاء آن به حسن معاشرت با یکدیگر است؛ ماده ۱۰۳ قانون مدنی در این باره مقرر داشته است:

«زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند»

همچنین در ماده ۱۱۰۴ آن قانون نیز آمده است:

«زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود به یکدیگر معاضدت نمایند.»

علاوه بر این ماده ۱۷ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بدون سرپرست یا بدسرپرست نیزاشعار داشته است:

« تکالیف سرپرست نسبت به کودک یا نوجوان از لحاظ نگهداری، تربیت و نفقه، با رعایت تبصره ماده (۱۵) و احترام، نظیر تکالیف والدین نسبت به اولاد است. کودک یا نوجوان تحت سرپرستی نیز مکلف است نسبت به سرپرست، احترامات متناسب با شأن وی را رعایت کند.»

لازم به ذکر است که مقنن تعریفی از حسن معاشرت ارائه نداده و برای تبیین مفهوم آن باید به عرف رجوع کرد که ممکن است این تعریف نسبت به ازمنه و امکنه مختلف، متفاوت باشد.

با توجه به مطالب فوق می توان خانواده را از نقطه نظر علم حقوق اینچنین تعریف کرد: خانواده نهادی است متشکل از گروهی از افراد، که از نظر قانون گذار بین آن ها قابلیت ایجاد الزام قانونی به تبعیت، قابلیت ارث بری، و قابلیت الزام به انفاق و حسن معاشرت وجود دارد.

لذا با توجه به تعریف ارائه شده اولا خانواده از اجتماع اشخاص حقیقی به وجود می‌آید؛ ثانیاً طفلی که به علت افتراق پدر و مادر همراه با مادر خویش و به دور از پدر زندگی کرده وتحت حضانت مادر قرار دارد، به همراه پدرش یک خانواده محسوب می شود چه پدر ازدواج کرده باشد چه نکرده باشد، از طرفی رابطه همو با مادر خویش هم در قالب یک خانواده جدای از اولی تعریف می شود؛ در واقع دور از انتظار نیست که در عالم حقوق، یک فرد عضو دو خانواده باشد.

خانه محلی است که کودک درآن امورمختلف را فرا می‌گیرد. گاهی والدین آگاهانه چیزهایی به کودک می آموزند ولی ‌در موقعیت‌های متعدد کودک ازطرزکارورفتاروالدین چیزهایی فرا می‌گیرد که خود آن ها متوجه نیستند. کودک درخانه تجربیات فراوانی کسب می‌کند. ازطریق این محیط کوچک است که کودک با دنیای خارج آشنا می‌گردد. با کودکان دیگر و بزرگسالانی که به مناسبتی درخانه رفت وآمد دارند تماس پیدا می‌کند.طرز معـاشرت با دیـگران را کودک در خانه می آموزد. در این محیط است که اخلاق، ایدآلها ، راه زنـدگی و فلسفه اجتماعی جامعه منعکس می شود ‌و کودک دراثرتماس با دیگران به تدریج این گونه امور ر ا درک می‌کند.کودک نه تنها طرز غذا خوردن را می آموزد بلکه یاد می‌گیرد که کارها را با شوروهیجان انجام دهد. (شریعتمداری ،۱۳۶۹: ۱۹۳).

۲-۱-۲- وظیفه خانواده :

مقصود ما ازخانواده همه کسانی که به طور مستمریا غالب با کودکان زندگی می‌کنند مانند : پدرومادر، پدربزرگ و مادربزرگ، برادروخواهربزرگتروحتی خدمتکارمنزل. در این میان پدرومادرچون سرپرستی کودک را برعهده داشته وباعث وجود او هستند، درتربیت او نیزمهمترووظیفه سنگین تری را برعهده دارند. پدر و مادرشدن فقط به تولید مثل نیست زیرا این کار از عهده حیوانات نیزساخته است. والدین در صورتی لیاقت پدری ‌و مادری را دارند که ‌در تعلیم وتربیت فرزند خود هم جدیت کنند. اسلام تربیت و تأدیب ر ا یکی ازحقوق فرزندان می‌داند که اگرپدرومادردرانجام آن کوتاه می‌کنند مورد عاق فرزند قرار گرفته ودرقیامت مورد بازخواست قرارمی گیرند.

پیامبراکرم (ص) می فرماید: ‌یا علی! لَعَنَ اللهُ والدینَ حَملا وَلَدَهُما عُقوقِهما، ‌یا علی! یَلِزمُ الوالدینَ مِن وَلَدِهما ما یَلزِمُ لَهُما مِن عقوقِهما . یا علی ! رَحَمَ اللهُ والدینَ حَملاً وَلَدُهُما عَلی بِرِّهمُا.

یا علی ! خدا لعنت کند مادروپدری که موجب عاق شدن فرزند خود شوند. یا علی چنان که فرزند ممکن است عاق والدین شود پدر و مادر نیزممکن است عاق فرزندان شوند. ‌یا علی ! خدا رحمت کند والدینی که باعث نیکوکاری فرزندشان نسبت به خودشان شوند.

رسول اکرم می فرمایند: «اَلا کُلُکُم راعٍ وَکُلُکُم مَسؤولٌ عَن رَعیَهِ. فَاَلامیرالَّذی عَلی النّاس راع، وَ هُوَ مَسئوولٌ عَن رَعیَتِه، وَالرَّجُلُ راعٍ عَلی اَهلِ بَیتِهِ وَهُوَ مَسؤولٌ عَنهُم، وَالمَراهُ راعیَهُ عَلی بَیتِ بَعلِها وَوَلِدهِ وَ هِیَ مَسئوولَهٌ عَنهُم.

همه شما سرپرست هستید ونسبت به زیردستان خود مسئوولیت دارید. والی سرپرست رعیت ومسئوول آن ها می‌باشد. مرد سرپرست خانواده اش و مسئوول آن ها‌ است. زن سرپرست خانه شوهر و فرزندانش و مسوول آن ها‌ است.

امام صادق (ع) می فرمایند: تَجِبُ لِلوَلِدِ، عَلی والِدِهِ ثَلاثُ خِصالِ. اِختیارِهِ لِوالِدِهِ، وَ تَحسِینِ اِسمهِ وَالمبالَغَهُ فِی تَأدیبِهِ: فرزند سه حق بر پدر دارد، مادر خوب انتخاب کردن، نام خوب نهادن، جدیت درتربیت وتأدیب او.

‌بنابرین‏ تعلیم وتربیت فرزندان یکی از وظایف بسیارمهم وسنگینی است که بردوش والدین نهاده شده است در زمان کودکی مخصوصاً دو سال اول زندگی دوران بسیارحساس وسرنوشت سازی است شخصیت کودک هنوز شکل نـگرفته وبـرای پذیرفتـن هرنـوع تربیتی آمادگی دارد.اتفاقاً این دوران حـساس را دردامـن مادروتحـت سرپرستی پدر می‌گذراند ودراثررفتاروگفتارآنان استعدادهایش پرورش می‌یابد وشخصیت آینده اش ساخته می شود ‌بنابرین‏ سرنوشت هرکودک تا حد زیادی دراختیاروالدین است لذا بستگی دارد که اطلاعاتش درچه حد باشد ودرتعلیم وتربیت فرزندانشان چه مقدار عنایت به خرج می‌دهند پدرومادراگردرست انجام وظیفه کنند بزرگترین خدمت را نسبت به فرزندانشان خواهند داد و سعادت وخوشبختی آینده آن ها را تأمین خواهند کرد.

به علاوه خودشان نیزازوجود چنین فرزندان شایسته ای بهره مند خواهند شد وبه اجتماع نیزبزرگترین خدمت را خواهند کرد ، زیرا افراد شایسته مفید وخدمتگذاری را پرورش داده وبه اجتماع تقدیم کرده‌اند به طور کلی چنین والدینی دردنیا ‌و آخرت سربلندومأجورخواهند شد. ( امینی ،۱۳۸۷: ۱۴۶).

بی‌تردید فرزندانی می‌توانند تأثیرات مثبت وسازنده درزندگی والدین داشته باشند که به خوبی تربیت شده باشند. والدینی که فضای مناسب ومطلوبی برای رشد وتربیت فرزندان خود فراهم نکنند . هرگز نمی‌توانند ازوجود آنان به نحو بهینه بهره گیرند. علاوه برآن ،فرزندانشان ‌نیز نمی توانند ازوجود خود بهره‌ برداری کنند . به عبارت دیگرنه والدین ازداشتن چنین فرزندانی احساس رضایت می‌کنند ونه فرزندان از بودن خویش راضی هستند و این امر زمینه سازبروز بیماری های روانی وگاه بزهکاری درآنها خواهد شد. ازاین رو اهمیت تربیت وادب کردن تا آنجا هست که حضرت علی (ع) می فرماید: «لامیراثَ کَالادب » هیچ میراثی مانند ادب نیست.

ایمانوئل کانت^[۲] فیسلوف شهیرآلمانی نیزدراهمیت تربیت می‌گوید « دربین صناعات بشردوصنعت ازهمه مشکل تراست، یکی حکومت ودیگری تربیت» .

فرزندانی که به خوبی از تربیت بهره مند گردند آثار و ثمرات سازنده ای در زندگی والدین خود داشته و عامل تداوم حیات خانوادگی به حساب می‌آیند وزندگی والدین را سرشار از گرمی و طراوت می‌سازند( نیک خواه ،۱۳۸۶: ۲۱).

در بین تمامی نهادها، سازمان‌ها وتأسیسات اجتماعی خانواده نقش و اهمیت به سزایی دارد. تمامی آنان که درباره سازمان جامعه اندیشیده اند ، همه مصلحین ، رویاگران وآنانکه به ناکجا آباد، روی کرده‌اند به خانواده واهمیت حیاتی آن تأکید ورزیده اند به درستی هیچ جامعه ای نمی تواند ادعای سلامت کند چنانچه از خانواده های سالم برخوردار نباشد. بازبی هیچ شبهه هیچ یک از ‌آسیب‌های اجتماعی نیست که فارغ از تأثیر خانواده پدید آمده باشد به بیان اتوکلاین برگ^[۳] «فرزند ، پدربشراست». یعنی فرزند آینده را رقم می زند کودک درمحیط خانواده با پدر و مادر و… تماس دارد که وظیفه اصلی تربیت وی به عهده آن ها‌ است و خانواده برای کودک تأثیرپذیروتربیت پذیراست در جریان جامعه پذیری آرا وافکارزیادی از طریق خانواده به کودک منتقل می شود به عنوان مثال کودک دین خانواده را می پذیرد وارزشهای خانواده را ارج می نهد.

پیامبراسلام می فرمایند:«هرنوزادی به فطرت اسلام وتوحید متولد می‌شود آنگاه پدر و مادر او را به یهودیت و نصرانیت گـرایش می دهنـد و از راه فطرت منحرف می‌سازند هر کودک با ارتباط خانواده و اجتماع است که ساخته می شود درغیراینصورت هیچ یک از عناصر ارتقای فرهنگی را کسب نمی کند.

کودکی نظیر «ویکتور»^[۴] که درجنگلهای آیرون فرانسه تنها وفاقد هرارتباط انسانی در۹ ژانویه ۱۸۰۰ میلادی به دست آمد جزموجودی شبه انسان نبود و تنها شباهتش با انسان ارگانیزم او بود، او همانند حیوانات زوزه می‌کشید، چهاردست و پا راه می‌رفت، و جالب آنکه بعد از بازگشت به جامعه و آموزش و باز هرگز نتوانست انسانی همانند دیگران شود.

در سال‌های نخست زندگی هیچکس نمی تواند جایگزین پدرومادرشود ، کودک درخانواده شاهد رفتار دینی پدر و مادر و دیگراعضای خانواده است او در ابتدا بیشتر رفتار آن ها را تقلید می‌کند مثلاً در امور دینی سجاده‌ای پهن می‌کند وبه نمازمی ایستد ودرصورتی که خانواده به امورمذهبی تأکید کند سخت تحت ‌تاثیر قرار می گیرد و آمادگی پذیرش آموزش‌های دینی را پیدا می‌کند.( نیک خو،۱۳۸۷: ۷۵).