اساساً دولت می‌تواند در فرایند آغازین شکل گیری به صورت کاتالیزور عمل کند و نقش آن شامل موارد زیر است:
– در ترغیب گرد هم آیی ها، خوشه سازی، حمایت و تشویق، ایجاد بستر های مناسب رشد، سازماندهی
ساختارهای مالی، تجدید نظر در قوانین و… اهمیت دارد. سیاست های حمایتی در این نوع خوشه ها تقویت شبکه ها و ایجاد همکاری محلی است.
– از طرفی در صنایع با تکنیک و ریسک بالا، حضور دولت در کنار خوشه ها لازم است. اقدامات، معطوف به ارتقای آن ها در زمینه آموزش فنی و نوآور می‌باشد. ترویج اقدام مشترک محلی کمک به شرکا در رسیدن به سطح بالای بین‌المللی در حوزه توسعه فناوری و ارتقای محیط زیست است.
– در مورد خوشه های فراملی، نقش دولت مشتمل بر جذب بیشتر سرمایه گذاری های مستقیم، توسعه و گسترش عرضه کنندگان و انتقال فناوری به سایر شرکت های محلی است.
دولت ها علاوه بر اینکه می‌توانند از طریق ادارات خود خوشه ها را توسعه دهند، در موارد زیر هم نقش مهمی به عهده دارند:
الف– تهیه نقشه های کشوری از توسعه ی خوشه ها و تعیین اهمیت آن ها در کشور یا منطقه؛
ب- اتخاذ سیاست ها و طرح های حمایتی که بتوان بواسطه آن ها فعالیت جمعی را در خوشه بهبود بخشید؛
ج- فراهم کردن کمک مالی برای تشویق مؤسسات تجاری و خصوصی برای مشارکت در توسعه ی خوشه ها؛
د- کمک به بنا نهادن پیوند مناسب خوشه ها با مؤسسات اجتماعی و خصوصی در مواردی مثل مسائل مالی، سرمایه گذاری، امور زیرساختی و توسعه اجتماعی(مانیچ[۴۳]، ۱۹۹۹؛ به نقل از رادفر، ۱۳۹۲).
۲-۶٫ رویکردها و مدل های توسعه ی خوشه صنعتی
۲-۶-۱٫ مدل یونیدو
در رویکرد سازمان یونیدو، برنامه ای تحت عنوان «توسعه خوشه ها و شبکه های بنگاه های کسب و کار کوچک و متوسط[۴۴]» به عنوان یکی از مهم‌ترین برنامه های بخش خصوصی توسعه این سازمان مورد تأکید است. این برنامه در واقع پاسخ به نیاز کشورهای در حال توسعه در راستای کمک فنی به بنگاه های کسب و کار کوچک برای کمک به آن ها است، کمکی که از طریق ترویج و تقویت ارتباطات بین بنگاهی به علاوه ارتباطات همکارانه با نهادها و مؤسسات حمایتی باعث افزایش قابلیت رقابت پذیری بنگاه ها خواهد شد. به طور خلاصه می توان گفت این برنامه با هدف کمک به واحد های تولیدی و بنگاه های کوچک و متوسط(SME ها) از طریق استفاده از نقاط قوت آن ها و بهره گیری از فرصت های بازار با یکدیگر و به طور مشارکتی و یا حل دغدغه ها و مسائل مشترک با تلاش و سعی گروهی می‌باشد(دین
محمدی و همکاران، ۱۳۸۴).
در این رویکرد، خوشه های توسعه نیافته دارای خصلت هایی نظیر فقدان ارتباط بین واحدها در زمینه مخاطرات کسب و کار، گرفتار بودن در دور باطل رقابت های شکننده، عدم همکاری جمعی و رها شده به حال خود هستند. ذینفعان که شامل کار آفرینان، سیاست‌گزاران، ارائه دهندگان خدمات و نمایندگیهای سیاسی هستند؛ باید بیاموزند که انجام فعالیت های مشترک هدفمند را در خوشه توسعه نیافته به عهده گیرند و سرمایه اجتماعی را توسعه دهند. یونیدو برای اینکه مشکل شرکت های کوچک و متوسط را حل نماید و از منزوی شدن نسبی آن ها جلوگیری نماید، اهداف ایجاد و توسعه ی ارتباط جمعی مشارکتی و ظرفیت سازی برای عمل را دنبال می‌کند. برای رسیدن به این دو هدف فعالیت های زیر باید صورت پذیرد:
۱- تصویب پیوندهای درون خوشه از طریق ارتباط بین بنگاه ها کوچک و متوسط(SME) و رابطه ی بین آن ها و شرکت های بزرگ، مؤسسات پشتیبانی کننده ی محلی، بانک ها و مراکز توسعه کسب و کار؛
۲٫ کمک به ذینفعان در حصول به گسترش ارتباط جمعی برای یک چشم انداز مشترک؛
۳٫ کمک به ذینفعان برای هماهنگ کردن فعالیت هایشان در راستای یک چشم انداز مشترک؛
۴٫ عامل توسعه خوشه که عامل رسیدن به این اهداف از طریق یک فرایند مرحله ای است.
به نظر یونیدو، برنامه توسعه ی خوشه نمی تواند از پیش تعیین شده باشد. بلکه باید بر اساس نیاز ذینفعان – در هر مقطع زمانی – تعیین شود.
در رویکرد یونیدو، فرایند توسعه ی خوشه یک فرایند غیرخطی است؛ فعالیت های نامبرده، رابطه ی مستقیم با سرمایه اجتماعی دارند. به عبارت دیگر، ایجاد همکاری و اعتماد به نفس می‌تواند باعث تندشدن فرایند خوشه سازی شود که رابطه ی مستقیم با سرمایه اجتماعی دارند. در واقع فرایند توسعه خوشه، حلقه ای و مراحل آن همپوشانی دارد و تقویت اعتماد به عنوان لازمه ی روابط متقابل بین ذینفعان در طول مراحل فوق الذکر ضروری است. در این راستا، مطالعه ی شناختی، فرایندی پیوسته است. وقتی اعتماد بین عامل توسعه ی خوشه و ذینفعان افزایش یابد؛ اطلاعات دقیق تری به دست آمده و تصویر واضحتری از خوشه آشکار می‌گردد. در طول مرحله ی کنترل و ارزیابی نیز اطلاعات حیاتی در زمینه ی سرعت، مقیاس، میزان فراگیری منابع مربوط به فعالیت های در حال اجرا به دست می‌آید. این اطلاعات در برنامه ی عمل بازنگری شده تأثیر می‌گذارد. در شکل ۲-۲ نمودار شماتیک رویکرد یونید و برای توسعه خوشه ارائه گردیده است.
در مجموع، رویکرد توسعه خوشه یونیدو، دو هدف ایجاد و توسعه ارتباط جمعی مشارکتی و ظرفیت سازی برای عمل را دنبال می‌کند. طرفداران این رویکرد راه های رسیدن به این اهداف را تقویت پیوندهای درن خوشه، کمک به ذینفعان در حصول به هماهنگی و چشم انداز مشترک و عامل توسعه خوشه[۴۵] معرفی می‌کنند. مراحل رویکرد یونیدو نیز شامل انتخاب خوشه ها، مطالعه شناختی، اعتماد آفرینی، برنامه عمل، پیاده سازی و نظارت و ارزیابی می‌باشد(سرحدی و رحمانی، ۱۳۸۵).
۲-۶-۱-۱٫ مراحل توسعه ی مدل یونیدو
۱- انتخاب خوشه ها: اولویت بندی خوشه های تشخیص داده شده در منطقه و این مستلزم انجام مطالعه امکان سنجی می‌باشد.
۲- انجام مطالعه شناختی[۴۶]: پیاده سازی برنامه ی توسعه خوشه با اولویت بالا از طریق جمع آوری اطلاعات در خصوص خوشه در یک رفتار مشارکتی است.
۳- اعتماد سازی[۴۷] : ایجاد فضایی از اعتماد داخل خوشه از پیش نیازهای ضروری در راستای حصول حمایت از جانب نقش آفرینان در خوشه می‌باشد که فعالیتی پیوسته است. البته نقش عامل توسعه خوشه[۴۸](CDA) در این حوزه بسیار حساس و مهم است.
۴- برنامه عمل[۴۹]: یک فهرست از فعالیت هایی که از خروجی های مطالعه شناختی می‌باشد و معمولاً به طور سالانه تعریف می‌شوند. این لیست در واقع نقشه ی راهی است که به ترویج و رشد ارتباطات بین ذینفعان خوشه در راستای حصول نتایج ملموس کمک خواهد کرد.
۵- پیاده سازی[۵۰]: پیاده سازی به معنای تحقق مجموعه ای از اهداف(برنامه های عمل) به گونه ای که تعاملات و فعالیت های ذینفعان اصلی خوشه به طور اساسی تغییر مثبت یابد.
۶- نظارت و ارزیابی[۵۱]: نظارت و ارزیابی کمی و کیفی خروجی های به دست آمده از پیاده سازی به انتشار بهترین تجارب و ایجاد اعتماد مابین ذینفعان اصلی خوشه کمک خواهد کرد.
۲-۶-۲٫ مدل پورتر
