*با توجه به اینکه شما سابقه تدریس کتاب درسی فعلی و قبلی ریاضی را دارید. کتاب‌های درسی جدید چه تفاوتی با کتاب‌های قدیم کرده‌اند و چه مباحثی به آن ها افزوده شده است؟ در کتاب های درسی جدید کاربرد ریاضیات در زندگی روزمره را بیشتر می بینیم. تصاویری در ابتدای هر فصل آمده و کاربرد هر مبحث را در زندگی نشان می‌دهد و ما در کلاس ‌در مورد آن با دانش آموزان، بحث و تبادل نظر می‌کنیم. آوردن این تصاویر در ابتدای فصل، باعث می شود که دانش آموزان کمتر این سوال را بپرسند که چرا ما ریاضی می خوانیم؟”.

با توجه ‌به این که این تغییر از سال ششم بوده است، ساختار طولی یک سری مطالب مثل تابع در پایه ششم و هفتم حفظ شده است و اگر همچنان در پایه های بالاتر هم ادامه پیدا کند، این مفاهیم به خوبی برای دانش آموزان درونی خواهد شد. همچنین مباحثی مثل شمارنده و تجزیه اعداد به کتاب جدید اضافه شده که به نظرم خیلی عالی است. زیرا درگذشته دانش آموزان این مبحث را در پایه اول دبیرستان یاد می گرفتند در حالی که الان در پایه هفتم به راحتی می‌توانند اعداد را تجزیه کنند و در یادگیری مباحثی مثل ب.م.م و ک.م.م موفق تر باشند،در حالی که در گذشته ما در آموزش این مباحث خیلی مشکل داشتیم.

*آیا از تغییرات ایجاد شده در کتاب درسی ریاضی پایه هفتم راضی هستید؟ بله

*با توجه به تجربیات خودتان چه عواملی می‌توانند علت موضع گیری شما باشند؟ از آنجایی که بچه ها از نظر سطح علمی و همچنین تحصیلات خانوادگی رشد کرده‌اند و با توجه ‌به این که دانش آموزان ما به انواع تکنولوژی‌های روز مجهز هستند، کتاب درسی که پانزده یا بیست سال پیش نوشته شده بود جوابگوی نیاز دانش آموزان امروز ما نبوده است. همچنین یک معلم باید بداند که داشتن تخصص و مهارت علمی کافی نیست و باید علاوه بر مسائل تخصصی رشته خودش دانش روان شناسی داشته باشد و از نظر عاطفی رابطه مناسبی با دانش‌آموزان برقرار کرده، تا بتواند تدریس موفقی داشته باشد. ‌بنابرین‏ من همیشه سعی می‌کنم در کنار مطالعه تخصصی برای تدریس بهتر، در زمینه روان شناسی هم مطالعه داشته باشم. زیرا روش تدریس خشک و سنتی جوابگوی دانش آموزان امروز ما نمی باشد.

*آخرین باری که احساس کردید تغییرات شما را سردرگم کرده، چه وقت و به چه دلیلی بوده است؟ کتاب درسی در بعضی مباحث ورود به مطلبش خوب نبود. مثلا قسمت تساوی مثلث‌ها کتاب به روشی درس می‌دهد که انگار دانش‌آموز از قبل این قسمت را آموزش دیده است، در حالی که دانش آموز اطلاعات ندارد و این جا است که کار معلم سخت می‌شود و باید به روش کتاب قبلی مطلب را به صورت اساسی و بدون توجه به کتاب درسی جدید تدریس کند.

اطلاع رسان کد۲:

* شما چند سال سابقه­ تدریس درس ریاضی دوره­ راهنمایی دارید؟۲۰ سال

*تغییر برای شما چه معنایی دارد و شما چه برداشتی از آن دارید؟ تغییر می‌تواند باعث دگرگونی انسان شود و بدون تغییر، انسان در سکون باقی خواهد ماند.

*تغییرات را چگونه می‌بینید و چه معلمی توانایی دارد که مسئولیت اجرای تغییرات را بپذیرد؟

تغییر کتاب درسی ریاضی پایه هفتم خیلی عالی بود و مطالب آن نسبت به کتاب قدیم خیلی پیشرفته تر شد. . مثلاً اضافه شدن الگویابی در قسمت عبارت های جبری باعث می شود دانش‌آموزان در پایه های پایین با این مطلب آشنا شوند. در حالی که در گذشته این مبحث در سال دوم دبیرستان رشته ریاضی- فیزیک به دانش‌آموزان آموزش داده می شد. البته این تغییر هنوز نیاز به اصلاحاتی دارد و کتاب درسی نیاز ‌به این دارد که یک سری جا به جایی مطلب در آن صورت بگیرد. مثلا انتقال فصل حل مسئله به فصل های بعدی. زیرا در دانش آموزان ما در حل مسئله واقعا ضعیف هستند و آوردن این فصل در اول کتاب درسی یک ترسی را نسبت به ریاضی در بچه ها ایجاد می‌کند.به نظر من اگر به معلمان آموزش اصولی داده شود اکثریت معلمان می‌توانند این تغییرات را اجرا کنند.

*لطفا درباره آخرین باری که با مشکلی در اجرای تغییر مواجه شدید، برایم بگویید؟ ممکن است ‌در مورد آن شرایط توضیح دهید؟

به نظر من ساختار کتاب درسی ریاضی ما را با چالش مواجه می کرد، زیرا یک سری مطالب پیش نیاز یادگیری مطالب دیگر بود که کتاب درسی این موضوع را رعایت نکرده بود، مثلا مبحث ب.م.م که بهتر بود دانش آموز قبل از آن توان را یاد می گرفت تا فهم آن برایش راحت تر می شد.

* با توجه به اینکه شما سابقه تدریس کتاب درسی فعلی و قبلی ریاضی را دارید. کتاب‌های درسی جدید چه تفاوتی با کتاب‌های درسی قدیم کرده‌اند و چه مباحثی به آن ها افزوده شده است؟ کتاب درسی جدید فعالیت‌هایش بیشتر شده و انجام فعالیت قبل از تدریس توسط دانش آموز باعث می شود دانش آموز پیش زمینه داشته باشد. مبحثی مثل اعداد صحیح را کتاب درسی جدید خیلی بهتر بیان کرده در حالی که دانش آموزان ما در گذشته واقعاً در این مباحث مشکل داشته اند و کتاب درسی آن ها را دچار سردرگمی می کرد.

*آیا از تغییرات ایجاد شده در کتاب­های درسی ریاضی راضی هستید؟ بله

*با توجه به تجربیات خودتان چه عواملی می‌توانند علت موضع گیری شما باشند؟ متاسفانه در ۲۰ سالی که من تدریس می‌کنم کتاب درسی هیچ تغییری نکرده بود و من در کلاس احساس پوچی می‌کردم و همیشه به خودم می گفتم که چرا من هر سال باید یک سری مطالب تکراری را تدریس کنم. ببینید، وقتی هجده سال یا بیست سال یک سری مطالب تکراری را درس بدهی دیگر مطالب ملکه ذهنت می‌شود و نیازی به مطالعه در منزل نداری. اما وقتی بعد از این زمان طولانی با یک تغییر ناگهانی مواجه بشوی و بخواهی کتاب درسی با مطالب جدید را تدریس کنی که مطالبش به روزتر و در سطح دبیرستان است مطمئناً برای اینکه بتوانی خودت را با کتاب درسی تطبیق دهی نیاز به تلاش و کوشش و گذاشتن وقت بیشتر در منزل خواهد داشت. و من از این تغییرات خوشحال هستم زیرا باعث شده من از حالت سکون رها شده و تلاش و کوشش علمی من افزایش پیدا کند.

*آخرین باری که احساس کردید تغییرات شما را سردرگم کرده، چه وقت و به چه دلیلی بوده است؟ به نظرم بیشترین سردرگمی من در مبحث حجم و قسمت تعداد یال های یک استوانه بود که در نهایت هم با وجود مشورت با همکاران ، به جواب قطعی نرسیدیم.

اطلاع رسان کد۳:

* شما چند سال سابقه­ تدریس درس ریاضی دوره­ راهنمایی دارید؟۲۱سال

*تغییر برای شما چه معنایی دارد و شما چه برداشتی از آن دارید؟ به نظر من دو نوع تغییر داریم. تغییر مثبت و تغییر منفی. تغییر اگر مثبت و سازنده باشد خوب است.

از آنجایی که سود، یکی از مهمترین معیارهای ارزیابی عملکرد و تعیین‌کننده ارزش بنگاه‌های اقتصادی تلقی می‌گردد موضوع مدیریت سود، مورد توجه محققان و دست‌اندرکاران حرفه حسابداری قرار گرفته است. از طرف دیگر شاید این سؤال در ذهن متبادر شود که ممکن است مدیریت سود، در راستای علایق سهام‌داران باشد و چنین رفتاری را بتوان در چارچوب نظریه علامت‌دهی^[۱] تفسیر نمود ‌به این صورت که مدیران بنگاه اقتصادی با دستکاری سود به دنبال اطلاع‌رسانی به سهام‌داران راجع‌به گزارش وضعیت مطلوب مؤسسه از نقطه‌نظر سودآوری در سال‌های آتی هستند. حال سؤال مهم این است که سهام‌داران و استفاده‌ کنندگان از نتایج گزارش‌شده مالی چگونه می‌توانند مدیریت شرکت را در خصوص مدیریت سود ارائه شده کنترل نمایند؟ طبق یکی از مفروضات تئوری نمایندگی، تأیید کارهای مدیران توسط مالکان بسیار مشـکل و پرهزینه است به نحوی که هزینـه‌های آن منفعت حاصـله را توجـیه نمی‌نماید. در این راستا استفاده‌ کنندگان به دنبال راهکارهایی هستند که بدون دربر داشتن هزینه های یاد شده از کیفیت و دقت گزارشات ارائه شده، اطمینان حاصل نمایند.

۱-۳ اهمیت و ضرورت تحقیق

سود به عنوان یکی از مهمترین شاخص‌های حسابداری است که همواره برای مقاصد مختلف نظیر ارزیابی سهام و عملکرد مدیریت شرکت‌ها و مواردی از این قبیل، به ویژه توسط استفاده‌ کنندگان در ایران مورد توجه بوده است. تا چند سال اخیر، اغلب تحقیقاتی که در زمینه تأثیر چرخه تجاری بر بازده سهام صورت گرفته، برای دستکاری و مدیریت سود اهمیت چندانی قائل نشده‌اند. اما در سال‌های اخیر ورشکستگی شرکت‌های عظیم، و عدم آگاهی قبلی استفاده‌ کنندگان از این موضوع، منجربه این مورد شد که محققان و تحلیل‌گران مالی تأکید و اهداف خویش را بر کیفیت به جای رقم سود ارائه شده و همچنین شناسایی راه‌های بررسی مدیریت سود معطوف دارند.

۱-۴ اهداف و فرضیه‌های تحقیق:

این تحقیق به طور کلی یک هدف را دنبال می‌کند و آن بررسی رابطه چرخه‌های تجاری و مدیریت سوداست. در همین راستا یک فرضیه اصلی مورد بررسی قرار می‌دهد که بین چرخه‌های تجاری و مدیریت سود رابطه معناداری وجود دارد.

۲-۳ اهداف تحقیق و کاربردها:

یک عامل بنیادی در آزمون مدیریت سود، شناسایی راه‌های اعمال مدیریت سود است، بررسی ادبیات مبتنی‌بر مدیریت سود بیانگر وجود رویکردهای متفاوت با شناسه‌های مختلف در تعیین سود گزارش شده است. یکی از مهمترین این رویکردها مبتنی‌بر کاربرد اقلام تعهدی اختیاری به عنوان شاخصی برای تعیین و کشف مدیریت سود در واحدهای تجاری است. هیلی، دی‌آنجلو و جونز در انجام تحقیقاتی در زمینه مدیریت سود اقدام به ارائه مدل‌هایی کرده‌اند که در تحقیقات بعدی بارها آزموده شده‌اند. دچو و همکاران با ارائه مدلی که از آن پس به مدل تعدیل‌شده جونز نام گرفت این مدل را با مدل‌های جونز، هیلی و دی‌آنجلو و نیز مدل صنعت مورد مقایسه قرار دادند و ‌به این نتیجه رسیدند که مدل تعدیـل‌شده جونز از قدرت بیشتری برای کشف مدیـریت سـود در واحـدهای تجـاری برخـوردار مـی‌باشد در تحقیقات بعدی که توسط جیانمینگ صورت گرفت کارایی مدل‌های جونز و مدل تعدیل‌شده آن ازطریق به کارگیری سه معیار زیر در صورت‌های مالی، افزایش پیدا کرد: سرمایه در گردش غیرنقدی غیرعادی ابتدای دوره، نسبت سرمایه در گردش، نرخ استهلاک تاریخی.

در تحقیقی که ایشان ارائه نموده است در تعدادی از سناریوها از جمله اجتناب از زیان و عرضه سهام فصلی، نشان داده است که سیستم حسابداری تعهدی غیرمنتظره منطبق‌بر مدل پیشنهادی، با زمان کمتر، سرعت و قدرت بالاتر در بررسی و آزمون مدیریت سود، کارایی داردکه قابل مقایسه با مدل‌های موجود می‌باشد. مدل تعهدی پیشنهادی ایشان نشانگر مزایای تحلیل‌های سری زمانی و مقطعی مدل جونز می‌باشد اما بر کمبودهای آن نیز غلبه می‌کند. بررسی فرایند مدیریت سود نشان‌دهنده این است که بسیاری از پژوهشگران علم حسابداری بر آنند که علت دستکاری نتیجه عملیات عادی شرکت را بدانند و اغلب به دنبال این موضوع هستند که چگونه اساسا می‌توان نتایج حاصل از عملیات را تحت تأثیر قرار داد اغلب محققین به دنبال شناسایی راه‌هایی جهت کشف موارد مدیریت‌شده سود ارائه شده می‌باشند. ‌بنابرین‏ در تحقیق حاضر برای بررسی مدیریت سود در شرکت‌های پذیرفته‌شده در بازار بورس تهران از مدل ارائه شده توسط جیانمینگ استفاده می‌گردد.

نتایج این تحقیق را می‌توان مورد توجه سیاست‌گزاران بازار سرمایه قرار گیرد چون می‌توانند درصورت تأثیر داشتن متغیرهای مستقل بر کیفیت اطلاعات ارائه شده به تقویت آن بپردازند. همچنین این نتایج می‌تواند مورد توجه سرمایه‌گذاران و تحلیل‌گران باشد و مبنایی را برای ارزیابی کمیت و کیفیت محتوای اطلاعاتی سود گزارش‌شده توسط مدیریت ارائه نماید، به علاوه این نتایج می‌تواند مورد توجه محققین دانشگاهی قرار گیرد چون باعث افزایش شناخت روش‌های دستیابی به کشف مدیریت سود منجر می‌گردد. نتیجه حاصل از این تحقیق می‌تواند مورد استفاده سازمان‌های نظارت‌کننده بر شرکت‌ها (سازمان

بورس اوراق بهادار و مؤسسات حسابرسی و…) قرار گیرد چون که می‌توانند با توجه به نتایج به دست آمده کیفیت و مطلوبیت گزارشگری مالی شرکت‌ها را مورد بررسی قرار داده و اطلاعات بهتری را در اختیار ذینفعان بازار سرمایه قرار دهند. سرانجام این نتایج می‌تواند مورد استفاده مدیران شرکت‌ها قرار گیرد چون نشان می‌دهد که کیفیت سود ارائه شده توسط ایشان مورد توجه سرمایه‌گذاران و سایر نهادها می‌باشد. به همین دلیل می‌توانند با بهره گرفتن از این موارد کیفیت و اعتبار اطلاعات ارائه شده را افزایش دهند.

نحوه جمع‌ آوری داده ها:

جمع‌ آوری اطلاعات مورد نیاز از اطلاعاتی که توسط سازمان بورس اوراق بهادار تهران منتشر شده، صورت گرفته است.

روش‌های آماری و آزمون فرضیه‌ها:

از آنجایی که هدف این تحقیق، مطالعه میزان همبستگی و برآورد ضرایب برای متغیرهای مورد بررسی و در نهایت کشف رابطه بین آن‌ ها می‌باشد. برای آزمون فرضیات از مدل‌های رگرسیون چندمتغیره استفاده می‌گردد.

۲-۳-۱ الگوی کسب آرامش:

این الگو که مخرب‌ترین نوع مدیریت سود است به مدیریت هروئین شهرت یافته است و زمانی اعمال می‌گردد که به دلیل نارضایتی سهام‌داران از مدیریت به دلیل عدم دستیابی به اهداف آن‌ ها احتمال برکناری وجود داشته باشد، در این حالت مدیریت سعی می‌کند که به طرق مختلف همانند فروش دارایی‌های مستهلک‌شده،کاهش ذخیره مطالبات مشکوک‌الوصول و… سود سال جاری را برده و عملکرد شرکت را خوب جلوه دهد. این شیوه از مدیریت سود تا حد دستیابی به یک آرامش نسبی اعمال می‌گردد، وجه قسمیه مدیریت هروئین بدین دلیل است که این شیوه از مدیریت سود، همانند استفاده از هروئین برای بار اول خوشایند است لیکن بعدها آثار زیانبار خود را نشان می‌دهد. زمانی که عملکرد شرکت قیمت بازار سهام را توجیه ننماید دروغ بودن سود ارائه شده توسط شرکت برملا خواهد گردید و این امر نه تنها ارزش سهم شرکت را کاهش می‌دهد، بلکه بر اعتبار شرکت لطمه می‌زند.

در واقع به دلالت اقتضاء^[۱۳]، بر عموم ازمانی نیز دلالت می‌کند. بدین معنی که وفای به عقد، در همه زمان ها جاری است. زیرا اگر آیه شریفه از این جهت مهمل و مجمل باشد وفای به عهد، تنها یک برهه از زمان را در بر می‌گیرد، که اگر این گونه باشد حکم وفاء لغو می‌گردد».

حال به استدلال شیخ انصاری (قدس سره) ‌در مورد آیه اوفوا بالعقود می پردازیم که بیان می‌دارد: «مراد از عقد یا مطلق عهد است یا ‌بر اساس معنی و مفهومی که کلمه وفاء از نظر لغت و عرف دارد بر حسب مدلول لفظیِ آن است. مانند : وفای به نذر، که عهد انسان با خداوند است که انسان باید پایبند و متعهد به آن باشد، پس اگر عقد دلالت بر تملیک داشته باشد واجب است به مقتضای تملیک عمل شود به گونه ای که آثار مالک شدن پیدا شود. برای مثال : گرفتن جنس فروخته شده از دست خریدار بدون رضایت او حرام است. پس آنگاه که با اطلاق آیه همه آنچه نقض مضمونِ عقد محسوب می شود حرام شد، این حرمت لازمهِ لزوم عقد و فسخ نشدن آن به صرف فسخ یکی از طرفین می شود که تعبیر به لزوم می شود». (پایانی،۱۳۹۲،۳۲)

علامه طباطبایی^[۱۴]در تفسیر آیه شریفه و روشنگری معنای عقد بیان می‌دارد که: «عقود، جمع عقد یعنی بستن چیزی به چیز دیگر به گونه ای که جدا شدن یکی از دیگری سخت باشد و بایسته این عقد و گره زدن این است که هر یک همراه دیگری باشد و از آن جدا نگردد. این کلمه در آغاز در امور محسوس به کار می‌رفت ولی بعد ها به گونه استعاره در امور معنوی مانند: دادوستدها و عهد و پیمان ها گسترش یافت. از آن جا که اثر معنای عقد که پایبندی باشد در این جاها وجود داشت از این روی این کلمه بر آن ها اطلاق شد.

پس لفظ (عقود) در آیه شریفه عموم را می رساند و بر همه پیمان های دینی که خداوند از بندگان خود گرفته برابر است، چه از ارکان و اجزای دین باشند مانند: توحید، معارف اصلی و اعمال عبادی یا احکام تأسیسی یا امضائی یا موارد دیگر که عقد بر آن ها صادق است».

حال که دانستیم فقها از آیه (اوفوا بالعقود) اصلی به نام اصل لزوم را از آن برداشت می‌کنند و آن را مهمترین دلیل برای اثبات اصل لزوم می دانند. در مقابل آنان عده ای هم مخالف آن هستند و عقیده دارند که اصل لزوم از آیه مذبور برداشت نمی شود که از جمله ی آنان مرحوم ملا احمد نراقی در کتاب عوائد الایام است. (۱۴۱۷ه.ق،۷)

لذا نقد و بررسی مفصل موافقان و مخالفان را ‌در مورد اصل لزوم که آیا آیه مذبور از ادله لزوم عقد می‌باشد یا نه را به کتب و قواعد فقهی اندیشمندان ارجاع می‌دهیم چراکه در این مورد اصول و قواعد فقهی مفصلی وجود دارد که از حوصله این نوشتار خارج است. پس، آنچه در خور توجه و بررسی آن خواهیم بود چند ایراد و اشکال عمده و اساسی است که بر این ادله وارد می‌آید که یا فقها به آن توجه زیادی نکرده یا با متون حقوقی ما هم اکنون سازگار به نظر نمی رسد که اگر بیان شود خواهیم دانست، علی رغم شهرت بسیار این ادله خالی از ایراد نیست و نمی تواند بیانگر اصل لزوم باشد .

‌بنابرین‏ قبل از نقد و بیان این چند ایراد بایستی بدانیم که اولاً منظور فقها از عقد چه می‌باشد و ثانیاًً وفای به عقد یعنی چه ؟ پس، بعد از بیان تحلیل این دو، اشکالات بروز می کند .

۳-۲-۱-۱-۱-۱- معنی عقد از نظر فقهایی که اصل لزوم را از آن استنباط نمودند

همان‌ طور که در فصل اول به معنای عقد در فقه امامیه پرداختیم، دانستیم که فقها برای عقد معانی مختلفی ارائه نموده اند. سپس در اینجا به صورت مختصر و مُکفی به آنچه برخی فقها از معنای عقد استنباط نموده اند را بیان می داریم که آنان طبق دسته بندیشان از عقود، اصل لزوم را از آن استنباط نموده اند که در مقایسه با حقوق مدنی، از این جنبه، متفاوت است.

اینک به شرح معنای عقد از دیدگاه فقها می پردازیم .

عقد در لغت به معنای عهد است ولی نه مطلقِ عهد، بلکه منظور عهد محکم و موثق و مشدّد است. به عبارت دیگر عقد، عهدی است که در آن طرفین دارای تعهد می‌شوند و با تصمیم بر استحکام و تشدید، آن را منعقد می‌کنند. در واقع منظور آیه (اوفوا بالعقود)، عقد در اصطلاح فقها یعنی مطلق آنچه که مرکب از ایجاب و قبول باشد، نیست بلکه همان معنای لغوی و عرفی است. زیرا قرآن کریم به زبان عرف سخن می‌گوید، نه به زبان اهل فن و اصطلاح. خلاصه آن که بررسی موارد کاربرد واژه عقد در قرآن کریم بیانگر آن است که عهد و معاهده همان التزام در مقابل التزام است و این معنا به طور کلی واز همان آغاز عقود اذنی را شامل نمی شود.

‌بنابرین‏، عقود اذنی یعنی آن عقدهایی که در آن ها قصد طرفین تشدید و استحکام نیست و نیز دوامشان بستگی به بقای اذن دارد، به خودی خود مشمول این آیه نیستند ؛زیرا آیه شریفه از اول، عهدهایی را شامل می شود که بر توثیق و استحکام مبتنی باشد اعم از عقود تملیکی مانند بیع، یا عقود عهدی مانند نکاح، اما عقود اذنی که در آن ها هیچ گونه تشدید و استحکام و توثیق وجود ندارد و به مجرد رجوع از اذن گره شان باز شده و منحل می‌شوند، به انشای فسخ نیاز ندارند. در نتیجه خروج عقود اذنی از معنای عقد به طور تخصصی^[۱۵] است نه تخصیصی^[۱۶] .(محقق داماد،همان منبع،۱۶۲)

در حاشیه میرزای نائینی بر مکاسب شیخ انصاری در معنای عقد عهدی و اذنی چنین آمده است که : « عقد عهدی آن است که دارای تعهد و الزام باشد چنان که در بیع کسی تعهد کند که خانه اش را به دیگری بفروش و در نتیجه ملتزم است که این کار را انجام دهد یا تعهد کند برایش ساختمانی بسازد و در نتیجه ملتزم ‌به این کار شود. مطابق تقسیم بندی ایشان، عقد عهدی ممکن است تملیکی باشد یا غیر تملیکی ولی در این باره توضیحی نمی دهند و به نظر می‌رسد این تقسیم بندی با آنچه در حقوق مدنی آمده است متفاوت باشد؛ چراکه با مداقه در قانون مدنی و آثار حقوقی اکثر حقوق دانان، آنان عقد عهدی را در برابر عقد تملیکی قرار می‌دهند که این در جای خود قابل تأمل است.

طبق نظر میرزای نائینی عقد اذنی آن است که به موجب اذنی به وجود آمده باشد و تا زمانی که اذن باقی است، عقد باقی است و با از بین رفتن اذن، عقد از بین می رود. مانند : عقد امانت .

‌بر اساس این نظریه، عقد به معنای حقیقی، عقد عهدی است و عقد اذنی را به مسامحه عقد نامیده اند. چون عقد عبارت است از عهد مؤکد، در حالی که در عقد اذنی، عهدی وجود ندارد و اینکه عقد اذنی را عقد می‌نامند به واسطه آن است که مثل عقد عهدی با ایجاب و قبول به وجود می‌آید و شکل عقد دارد ولی معنای حقیقی عقد را ندارد و به مسامحه آن را عقد گویند.

«ﻣﻨﺼﻮﺭ ﺑﻦ ﺣﺎﺯﻡ می‌گوید ﺑﻪ ﺍﻣﺎﻡ ﺻﺎﺩﻕ (ﻉ) ﮔﻔﺘﻢ: ﮔﺎﻫﻲ فردی ﺍﺯ ﻓﺮﺩ دﻳﮕﺮ، ﻗﺼﺪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻋﻴﻨﻪ ﺩﺍﺭﺩ، ﺑﻪ این صورت که سراغ وی می‌آید و می‌گوید: من به نیاز خود آگاه تر از تو هستم، پولی در ﺍﺧﺘﻴﺎﺭ ﻣﻦ ﺑـﮕﺬﺍﺭ ﺗﺎ ﻣﺎﻳـﺤﺘﺎﺝ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺧﺮﻳـﺪﺍﺭﻱ ﮐﻨﻢ، ﭘـﺲ ﺩﺭﻫﻢﻫﺎ ﺭﺍ می‌گیرد ﻭ ﻣﺎﻳﺤﺘﺎﺝ ﺧـﻮﺩ ﺭﺍ ﺧﺮﻳـﺪﺍﺭی می کند، ﺳﭙﺲ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﭘﻴﺶ ﺻﺎﺣﺐ ﭘﻮﻝ ﻣﻲﺁﻭﺭﺩ، ﭘﺲ ﺍﻭ ﮐﺎﻻ ﺭﺍ ﺑﻪ وی می ﻓﺮﻭﺷﺪ؟ ﺍﻣﺎﻡ (ﻉ) ﻓﺮﻣﻮﺩ: آیا این دو اختیار دارند؛ ﺍﮔﺮ ﺑﺨﻮﺍﻫﺪ ﺧﺮﻳﺪﺍﺭﻱ ﮐﻨﺪ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺑﺨﻮﺍﻫﺪ ﺗﺮﮎ ﮐﻨﺪ ﻭ ﻓﺮﻭﺷﻨﺪﻩ ﻫﻢ ﺍﮔﺮ ﺑﺨﻮﺍﻫﺪ ﺑﻔﺮﻭﺷﺪ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺑﺨﻮﺍﻫﺪ ﺗﺮﮎ ﮐﻨﺪ؟ ﮔﻔﺘﻢ: ﺑﻠﻪ، چنین اختیاری دارند؛ ﺍﻣﺎﻡ(ﻉ) ﻓﺮﻣﻮﺩ: ﺍﺷﮑﺎﻟﻲ ﻧﺪﺍﺭﺩ.»

همان گونه که در قسمت اوصاف ﺑﻴﻊ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ توضیح داده شد، ﺑﻴﻊ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺍﺯ ﺟﻬﺖ ﺷﻴﻮﻩ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺩﻭ ﺻﻮﺭﺕ ﺗﻘﺴﻴﻢ می شود: ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺍﺻﺎﻟﺘﻲ و ﺣﺎﻟﺖ ﺩﻭﻡ، ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﻭﮐﺎﻟﺘﻲ ﺍﺳﺖ؛ درﻣﻌﺎﻣﻼﺕ ﺑﺎﻧﮑﻲ ﻫﺮ ﺩﻭ ﻧﻮﻉ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺭﻭﺍﺝ ﺩﺍﺭﺩ؛ با این وجود، معمولاً ﺩﺭ ﮐﺎﻻﻫﺎﻳﻲ ﮐﻪ ﺍﺭﺯﺵ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺩﺍﺭﻧﺪ، بانک به ﺻﻮﺭﺕ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺩﺭ ﺧﺮﻳﺪ ﻭ ﻓﺮﻭﺵﮐﺎﻻ ﺩﺧﺎﻟﺖ ﺩﺍﺭﺩ و ﺩﺭ ﻣﻌﺎﻣﻼﺕ ﺧﺮﺩ، ﻣﺸﺘﺮﻱ ﺭﺍ ﻭﮐﻴﻞ ﺩﺭ ﺧﺮﻳﺪ ﺑﺮﺍﻱ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﻲنماید؛ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ، ﺍﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪﻫﺎﻱ ﺍﺻﺎﻟﺘﻲ، ﺩﺭﺳﺘﻲ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪﻫﺎﻱ ﻭﮐﺎﻟﺘﻲ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎﻥ و تأیید می نمایند. ^[۱۰۶]

۴– روایات ناظر بر مشروعیت مرابحه با سود درصدی

«اسماعیل بن خالق می‌گوید، از امام کاظم (ع) ‌در مورد معامله عینه پرسیدم، گفتم: بسیاری از تجار ما امروزه معاملات عینه دارند و من برای شما توضیح می دهم که چه کار می‌کنیم، امام (ع) فرمود: توضیح بده، گفتم: معامله گری پیش ما می‌آید و کالایی را می‌خواهد، با هم گفتگو می‌کنیم در حالی که ما کالا را نداریم. به ما می‌گوید: «اربحک ده یازده، و اقول انا: ده دوازده» به تو سود می دهم ده به یازده، می گویم ده به دوازده، با هم چانه می زنیم تا به نرخی توافق می‌کنیم، پس از فراغ از تعیین سود، می پرسم چه کالایی را قصد داری تا برایت بخرم؟ … امام (ع) فرمودند: اشکالی در این معامله نمی بینم.»^[۱۰۷]

ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩ ﺑﻴﻊ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺍﺯ ﺟﻬﺖ ﺷﻴﻮﻩ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺳﻮﺩ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺩﻭ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ؛ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﺩ ﻣﺒﻠﻐﻲ و ﺣﺎﻟﺖ ﺩﻭﻡ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﺩ ﺩﺭﺻﺪﻱ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﻣﻌﺎﻣﻼﺕ ﺑﺎﻧﮑﻲ ﻧﻮﻉ ﺩﻭﻡ ﺭﻭﺍﺝ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ، ﺍﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪﻫﺎﻱ ﺑﺎ ﺳﻮﺩ ﻣﺒﻠﻐﻲ، ﺩﺭﺳﺘﻲ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪﻫﺎﻱ ﺑﺎ ﺳﻮﺩ ﺩﺭﺻﺪﻱ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻲنمایند.^[۱۰۸]

بند دوم- فقه امامیه

ﺑﻴﻊ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺩﺭ ﺧﻼﻝ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ، ﺍﺯ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩﺍﺭ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻓﻘﻬﺎﻱ ﺷﻴﻌﻪ ﺩﺭﺿﻤﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻴﻊ ﻳﺎ ﻣﻠﺤﻘﺎﺕ ﺁﻥ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻪﺍﻧﺪ. ﻣﺮﺍﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﻗﺪﻣﺎﻱ ﻓﻘﻬﺎﻱ ﺷﻴﻌﻪ ﻭ ﺑﺮﺭﺳﻲ ﺁﺭﺍﻱ ﺁﻧﺎﻥ ﮔﻮﻳﺎﻱ ﺍﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻭﻥ آن که ﮔﺴﺴﺘﻲ ﺑﻴﻦ ﺍﺩﻭﺍﺭ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ ﻭﺍﻗﻊ ﺷﻮﺩ، ﺑﻴﻊ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺩﺭ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺍﻳﻦ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﻣﻮﺭﺩﺗﻮﺟﻪ ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﺪﻩﺍﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﺍﻱ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺷﮑﻞﮔﻴﺮﻱ ﺍﺟﺘﻬﺎﺩ ﺩﺭ ﻓﻘﻪ ﺷﻴﻌﻪ، ﺷﻴﺦ ﮐﻠﻴﻨﻲ، ﺷﻴﺦ ﺻﺪﻭﻕ، ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ، ﺍﺑﻮﺍﻟﺼﻼﺡ ﺣﻠﺒﻲ ﻭ ﺩﺭ ﻧﻬﺎﻳﺖ، ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻲ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺑﺤﺚ، ﮐﻮﺗﺎﻩ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﻭ ﻫﺮﻳﮏ ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﺧﺎﺹ ﺧﻮﺩ، ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﺭﻭﺍﻳﺖ ﻳﺎ ﻓﺘﻮﺍ ﻣﺘﻌﺮﺽ ﺣﮑﻢ ﺍﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪﻩﺍﻧﺪ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ آن نیز بحث میان ﺑﺰﺭﮔﺎﻥ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺍﻣﺮﻭﺯ ﺍﺩﺍﻣﻪ ﭘﻴﺪﺍ ﮐﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.

در خصوص حـکم ﺑﻴﻊ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺩﺭ ﻓﻘﻪ ﺍﻣﺎمیه می توان گفت با ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﻲ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﻭﺍﺭﺩﻩ ﺩﺭ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﺑﻴﻊ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ، ﻓﻘﻬﺎ ﺩﺭ ﻃﻮﻝ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﺟﻮﺍﺯ ﻭ ﺩﺭﺳﺘﻲ ﺑﻴﻊ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺩﺍﺩﻩﺍﻧﺪ و ﺍﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩﻫﺎﻱ ﺩﻳﮕﺮ ﺑﺮﺍﻱ ﺁﻥ ﺷﺮﺍیطی ﺗﻌﻴﻴﻦ نموده اند که ﺍﻳﻦ ﺍﺣﮑﺎﻡ ﻫﻤﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺯ ﻣﻀﻤﻮﻥ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﺑﺎﺏ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺑﺮخی نیز ﺍﺯ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﺎ ﺿﻮﺍﺑﻂ ﺍﺧﺘﺼﺎصی ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩ بیع نشأت می‌گیرد.^[۱۰۹]

مبحث دوم- ارکان و آثار عقد مرابحه

در این مبحث در گفتار اول، ارکان عقد مرابحه را مورد بررسی قرار می‌دهیم و در گفتار دوم به آثار این عقد می پردازیم.

گفتار اول – ارکان

به طورکلی عقد بیع یکی از عقود معین است که نه تنها در قانون مدنی شرایط انعقاد و آثار آن جداگانه طرح شده است بلکه بسیاری از قواعد عمومی قراردادها را نیز با خود دارد؛ به بیان دیگر محل سنتی طرح قواعد حاکم بر روابط قراردادی است و از سوی دیگر بیع، تابع شرایط کلی سایر قراردادها نیز می‌باشد.^[۱۱۰] مقنن برای صحت عقد بیع شرایطی را در نظر گرفته که در صورت فقدان برخی از این شروط، عقد باطل و با فقدان برخی دیگر عقد غیرنافذ می شود؛ از آنجا که عقد مرابحه از شقوق عقد بیع می‌باشد و علاوه بر شرایط و ارکان اختصاصی این عقد، شرایط و ارکان عقد بیع نیز در آن جاری می شود، براین اساس در بند اول به بررسی ارکان عمومی عقد مرابحه و در بند دوم به بررسی ارکان اختصاصی این عقد می پردازیم.

بند اول- ارکان عمومی

شرایط عمومی قراردادها، مانند قصد و رضا، اهلیت، مشروعیتِ جهت و معلوم بودن موضوع معامله در عقد مرابحه نیز باید رعایت شود. در عین حال، بعضی از این شرایط در عقد بیع آثار ویژه ای پیدا می‌کنند و ما زیر سه عنوان اراده، اهلیت تصرف و موضوع عقد بیع و متعاقباً عقد مرابحه از آن بحث می نماییم .

۱- قصد و رضا: اعلام اراده باطنی در عقد بیع که نسبت به بایع ایجاب و نسبت به مشتری قبول نام دارد، اساس بیع را تشکیل می‌دهد و بدون تردید باید صورت پذیرد زیرا هر گونه اختلاف در این باب مانع انعقاد بیع می‌باشد. در این که اراده نفسانی فروشنده و خریدار باید به نحوی ابراز شود، بحثی نیست، اما اختلاف در نحوه بیان این اراده می‌باشد. نظر مشهور فقه امامیه این است که ایجاب و قبول باید لفظی باشد و صدق مفهوم عقد و بالتبع شمول ادله وجوب وفا، در صورتی است که انشاء با الفاظ صورت گیرد؛ بر این امر، ادعای اجماع نیز شده است. در عین حال، بسیاری از فقهای متأخر به دلیل عدم امکان اعتماد به اجماع مورد ادعا و این که افعال هم در صورتی که دلالت بر اراده باطنی طرفین عقد داشته باشند، عرفاً برای تحقق مفهوم عقد کافی اند، و همچنین برخی دلایل دیگر، در کلیه عقود از جمله بیع، معاطات (عقدی که با فعل صورت می‌گیرد) را جاری دانسته اند،^[۱۱۱] مگر در مواردی که به موجب دلیل خاص باید ایجاب و قبول لفظی وجود داشته باشد.^[۱۱۲]

قانون مدنی ایران نیز با اعلام این مطلب، حسب ماده ۳۳۹ قانون مدنی بیان نموده که ممکن است بیع به داد و ستد واقع گردد و نیز به طور کلی با پذیرش تحقق انشای عقود از طریق افعال، حسب ماده ۱۹۳ قانون مدنی از نظریه فقهای متأخر پیروی ‌کرده‌است.^[۱۱۳]

با این وجود از آنجا که در بیع مرابحه لازم است، فروشنده رأس المال و سود موردنظر را به اطلاع مشتری برساند و با او ‌در مورد قیمت نهایی به توافق برسد به نظر می‌رسد: شیوه معاطات در بیع مرابحه امکان پذیر نباشد.

گذشته از نحوه ابراز اراده باطنی، تشریفات خاصی برای انعقاد عقد بیع وجود ندارد و صرف تحقق تراضی، موجب نقل مالکیت می شود. از این قاعده به عنوان اصل رضائی بودن بیع یاد می شود^[۱۱۴]و این اصل شامل عقد مرابحه نیز می شود. با وجود این، اصل رضائی بودن بیع بدون استثنا نمانده و بنا به ضرورت، در مواردی تابع تشریفات می‌باشد؛ مانند بیع صَرف (خرید و فروش طلا و نقره) که در آن قبض شرط وقوع معامله است یا فروش اموال دولتی یا اموال محکومٌ علیهِ احکام دادگاه ها که باید از طریق مزایده به فروش برسد و یا بیع املاک ثبت شده حسب مواد ۴۶ و ۴۷ قانون ثبت که بایستی به موجب سند رسمی باشد.

۶ـ از عدم رغبت زنان ‌به این قبیل کارها و‌یا عدم شایستگی آن‌ ها به لحاظ خصوصیات روحی و جسمی‌ممنوعیت شرعی استفاده نمی‌شود.^[۱۳۴]

نکته مهم‌تر اینکه شیوه حکومت در گذشته با شیوه حکومت در روزگار ما تفاوت بسیاری دارد. حکومت در گذشته‌یک حکومت دیکتاتور فردی بوده است.‌یک فرد با اتکا بر نظر و سلیقه خود حکومت می‌کرد، بدون اینکه به نظر مشاوران توجهی داشته باشد‌یا اساساً ضروری بداند که با دیگران مشورت کند. حکومت در روزگار ما به گونه‌ای است که حاکم خود محکوم است که از قانون تبعیت کند. در برابر موسساتی که بر حکومت نظارت می‌کنند، باید پاسخگو باشد. ممکن است این مؤسسات با حکم او تعارض پیدا کند و گاه حکم او را نقض کند. شرایط حکومت در روزگار ما چه برای زن و چه برای مرد کاملاً با شرایط حاکمیت و سلطه در روزگار قدیم متفاوت است. اگر به نظر می‌رسد که در زمان گذشته حکومت زن‌یک امر منفی بود، و زن نمی‌توانست عدالت و فرهنگ و قانون را چنان که بایست رعایت کند، در زمان ما تفاوت دارد. زن می‌تواند فرهیخته و با عقلانیت ممتاز باشد و از مشورت دیگران استفاده کند. قرآن کریم داستان ملکه سبا را نقل می‌کند که حکومت می‌کرد و در تصمیم گیری مدیرانه و عاقلانه رفتار می‌کرد و با بزرگان قوم خود د رمسائل مشورت می‌نمود. تا تصمیمی‌که می‌گیرد متکی و مناسب با آرای جمع باشد. قبول و تسلیم او ناشی از‌یک عمق فکری بود. قرآن چنین زنی را به عنوان‌یک زن حکیم دوراندیش و مدیر معرفی می‌کند که حاکم سرزمین خود بود. چگونه اسلام می‌تواند این فکر زا که زن نمی‌تواند در حکومت مشارکت داشته باشد‌یا حاکم باشد رد کند؟^[۱۳۵]زن مسلمان باید با کمک نیروی عقل زندگی کند، نه با ظاهر مادی خود و اسلام به زن در جامعه به عنوان انسان می‌نگرد، نه بر اساس زن بودن. طبعاً وقتی که این دیدگاه مورد قبول باشد، ‌در مورد بسیاری موارد که تا کنون خط قرمز تلقی می‌شد، همچون حکومت و سیاست و قضاوت زنان مباحث جدیدی عنوان می‌گردد که می‌تواند زمینه ساز تحولات مهمی‌در رابطه با مسئله زن در جامعه اسلامی‌باشد.

نتیجه فصل

از مجموع مباحث مطرحه، نتایج زیر به دست می‌آید:

اول: بر خلاف آنچه که در تاریخ، فرهنگ و تمدن‌های پیشین غرب و شرق وجود داشته و گاه به ادیان،‌اندیشمندان و فیلسوفان نسبت داد شده است، از مجموع معارف دینی بویژه از قرآن کریم بخوبی مستفاد است که زن از حیث منزلت، شخصیت و کرامت هم مرتبه مرد است و جنسیت به هیچ روی در کمال و شخصیت انسانی دخالتی ندارد. علی‌الاصول زن و مرد امتیازات تکوینی و تشریعی‌یکسان دانسته شده است؛ و این ادعا از آیات بسیاری از قرآن کریم قابل استنباط است.

دوم: همچنان که دیدگاه تفریطی و تحقیر آمیز پیرامون زن را بسیار منحط، جاهلانه و غیر‌قابل پذیرش می‌دانیم، دیدگاه افراطی را موجب ایراد ستم مضاعف بر زنان می‌پنداریم. در مقام دفاع از حقوق زن، مبارزه با نهاد‌های بسیار ارزشمند چون دین، اخلاق و ارزش‌های اخلاقی و خانواده را خطایی نابخشودنی می‌شماریم. افزون بر این، برتر شمردن جنس به همان‌اندازه خطا است که برتر دانستن جنس مرد، بی‌تردید ایجاد تقابل و تضاد مابین مردان و زنان نیز به زیان زنان خواهد انجامید که باید به طور جدی از آن پرهیز نمود.^[۱۳۶]

سوم: شک نیست که هر‌یک از زن ومرد، باید به طور مستقل درشئون مختلف فردی و اجتماعی از حقوق مساوی برخوردار باشند، اما اگر القای تساوی حقوق که در جای خود رواست، به صورتی باشد که منزلت خاصه‌ی زن و نقش خانوادگی وی را تحت الشعاع قرار دهد، خط بطلانی خواهد بود که غریزه‌ی جنسیت را زیر فشار پاره ای از قوانین موضوعه‌های که فاقد ارزش فطری نیز هستند، مخدوش خواهد نمود. به همین جهت، رهبران فکری و القا کنندگان قواعد رفع تبعیض، باید استواری نظام خانواده و نقش غیرقابل سلب انتقال و جایگاه «مادری» و «همسری» را نیز مد نظر داشته باشد.^[۱۳۷]

طفداران تثبیت تساوی حقوق زن و مرد باید تلاش کنند که این فرهنگ در ابعاد کامل و وسیع در جامعه بشری جا بیفتد که زن همانند مرد از ظرفیت‌ها ‌و توانایی‌ها و درک و شعور‌یک انسان برخوردار است و ظرافت طبع و لطافت جسم و وظیفه بارداری و زایمان و پرورش طفل که طبیعت به عهده او گذاشته از ارزش انسانی و شعور اجتماعی او نمی‌کاهد و لذا ضمن مراعات و حفظ برخی ملاحظات که صرفاً به تفاوت‌های طبیعی و موجود بین زن و مرد مربوط می‌شود نباید به گونه‌ای تصور و عمل کرد که نشان‌دهنده بینش پایین‌تر دانستن درجه انسانیت زن و برتر بودن مقام مرد باشد بلکه باید به زن نیز مانند مرد به عنوان ‌یک انسان نگاه کرد که توانایی‌های بالقوه انسانی را دارد و البته از خطاها و اشتباهات عارض بر انسان نیز مصون نیست همانند مرد با فراهم بودن امکانات آموزشی و‌تربیتی می‌تواند مدارج رشد و کمال را بپیماید و از خطاها و اشتباهاتش کاسته شود.^[۱۳۸]

فصل سوم

رویکرد حمایتی اسلام از بانوان

همواره بیشترین اعتراضات از ناحیه منتقدین حقوق زن، در رابطه با حقوق مدنی زنان می‌باشد مانند اینکه چرا زن قاضی نمی‌شود؟چرا شهادت زن قبول نمی‌شود و‌یا انتقاداتی از این قبیل که همه‌ این اعتراضات به دلیل نشناختن زن و حقوق اصلی و واقعی اوست به طوری که اگر دیدگاه خود را در رابطه با این موارد عوض کنیم نه تنها ‌به این نتیجه می‌رسیم که این موارد ظلمی‌در حق زن نمی‌باشد بلکه حتی امتیازی برای او نیز می‌باشد و در ادامه به پاسخ این انتقادات می‌پردازیم.

حمایت‌های اجتماعی