ارزشیابی توصیفی چگونه می‌تواند در بروز و رشد خلاقیت دانش ­آموزان موثرتر واقع شود؟ از سالها پیش در کشور ما در حوزه خلاقیت، مطالب و مباحث اندکی مطرح بوده است. همچنین یکی از اهداف اساسی آموزش و پرورش ما در خصوص شکوفایی خلاقیت دانش ­آموزان طرح ریزی شده است.

اما علی­رغم اهمیت این موضوع به دلایل مختلف تا­کنون کمتر به پژوهش و مطالعه بنیادی و برنامه ریزی برای پرورش خلاقیت دانش ­آموزان، پرداخته شده است و این در حالی است که به شدت به نسلی خلاق و نوآور نیازمند بوده و هستیم (سلیمانی، ۱۳۸۱، ص ۱۱).

برای ایجاد خلاقیت، هوش، استعداد ، مهارت و تلاش لازم است، اما کافی نیست. انگیزه درونی نیز باید به آن­ها اضافه شود تا خلاقیت شکل گیرد. ما باید برای کودکان­مان فرصت­هایی را به وجود بیاوریم و مهارت­ هایی را به آن­ها آموزش دهیم تا استعدادهایشان را گسترش دهند و این محقق نخواهد شد مگر این که بین مهارت ­ها و علایق آن­ها وجه مشترکی را بیابیم و آن­ها را رشد دهیم(کریمی،۱۳۸۴).

در روش آموزش سنتی که مبتنی بر یادیگری بدون تفکر و توجه به معنی آن است دانش آموزان به گونه ­ای تربیت می­شوند که بدون توجه به چگونگی ارتباط مطالب و بدون تفکر، برای به­دست آوردن نمره خوب آن­ها را می­آموزند. اما این نوع آموزش و یادگیری برای انجام یک کار خلاق، واقعاً بی­فایده است. شیوه ­های سنتی با ساختار انعطاف ناپذیر و محدودیت زیادی که برای دانش ­آموزان قائل می­ شود، همچنین با تکیه بر انتقال معلومات و محفوظات امکان هر­گونه رشد فکری، ابتکار و اکتشاف را از یادگیرنده سلب می­ کند. چنانچه دانش ­آموز نمی­تواند بین آموخته­هایش و مسائل بیرونی ارتباط برقرار کند. در حالی که سبک آموزش و پرورش باز یا روش تدریس فعال با دادن آزادی به دانش ­آموزان و عدم نظارت دائمی بر کارها و برنامه­ ها به او فرصت می­دهد تا به جستجو و لمس و کشف مسائل بپردازد. بدین ترتیب دانش ­آموز خود در فرایند یادگیری دخیل می­ شود و انگیزه­ های درونی و به دنبال آن امکان بروز خلاقیت در او افزایش می­یابد. این مهم در طرح ارزشیابی توصیفی مورد توجه و عنایت خاصی قرار گرفته است. معلمان این طرح با ارزشیابی دانش ­آموز به شکل نامحسوس، فضای باز و فعالی را برای رشد خلاقیت ایجاد کرده ­اند. ارزشیابی توصیفی سعی ‌کرده‌است با تغییر در ساختار نظام ارزشیابی آن را قدری انعطاف پذیر کند که با شیوه ­ها و علایق یادگیری متفاوت، انطباق پیدا کند. در کلاس ارزشیابی توصیفی، کودکان در یادگیری فعال هستند و احساس غرور و مالکیت نسبت به کلاس درس خود دارند. آن­ها در این کلاس آزاد هستند تا انتخاب کنند، راهنمایی می‌شوند و اختیار دارند تا در محیط کلاس­ها آن­گونه که دوست دارند، یاد بگیرند(حصاربانی،۱۳۸۵).

معلمان طرح ارزشیابی توصیفی با ایجاد جوی صمیمی و مطمئن در کلاس درس فضایی مساعد را برای رشد خلاقیت دانش ­آموزان فراهم کرده ­اند تا آن­ها بتوانند با آسودگی در کلاس به اظهار نظر بپردازند و بدون نگرانی هر سئوالی را که در ذهن دارند مطرح کنند. آن­ها یاد ‌گرفته‌اند که چگونه مهارت­ های یادگیری را در قلمرو خاص به کارکنان بیاموزند. آن­ها روش تفکر درباره مسائل و قوانین علمی را به دانش ­آموزان آموزش می­ دهند. تحقیقات نشان داده است روابط صمیمانه و توأم با علاقه و احترام، نقش مؤثری در خلاقیت دانش آموز دارد. (سلیمانی، ۱۳۸۱، ص ۱۱۴).

در ارزشیابی توصیفی، یادگیری مهم و همراه با تفریح است. کودکان در کلاس تشویق می­شوند که علایق، تجارب و ایده­های خود را به کلاس درس بیاورند و اجازه دارند درباره هدف­های کار روزانه خود با معلمان بحث کنند. مضافاً به آن­ها استقلال کاری داده می شود تا تصمیم بگیرند. احساس آرامش ‌می‌کنند و تنش­ها و فشارهای کسب نمره را ندارند. در تحقیقی که اخیراًً از طرف خانم حقیقی یکی از دانشجوی کارشناسی ارشد صورت پذیرفته، نشان داده شده است که محیط­های خالی از استرس، به­ ویژه استرس امتحان، شرایط مساعدتری را برای بروز خلاقیت ایجاد می­ کند (حقیقی، ۱۳۸۳).

آمابیل (۱۹۸۱) معتقد است معلمان با بیان آزاد احساس خود، مانند عشق و شادی و کنجکاوی به امور می ­توانند الگوی مناسبی برای کودکان باشند، ‌در کلاس ارزشیابی توصیفی معلمان به جای من، ما می‌گویند. آن­ها منبع اطلاعات و هدایت هستند. در این کلاس همیشه همکاری بر رقابت ارجحیت دارد. زمانی که راه­های گوناگون انجام یک فعالیت را مورد توجه قرار می‌دهند اجازه خواهند داد که دانش ­آموزان صدای بلند فکر کردن آن­ها را بشنوند و هدایت شوند. آن­ها نه تنها از ایجاد هر گونه زمینه رقابت در کلاس درس خود­داری ‌می‌کنند، بلکه جوی را در کلاس ایجاد ‌می‌کنند که دانش ­آموزان در انجام وظایف به همدیگر کمک کنند،در ایده­ ها با هم سهیم شوند و به نتیجه نهایی کار افتخار کنند و این یعنی خلاقیت.

ابزارهای ارزشیابی توصیفی

آزمون­ها ، بازخوردهای توصیفی ، کارنامه توصیفی ، پوشه کار ، مشاهده، فهرست وارسی (چک لیست یا سیاهه­ی رفتار).

الف. آزمون­ها

ابزار جمع ­آوری اطلاعات برای ارزشیابی از عملکرد تحصیلی دانش ­آموزان، آزمون­ها هستند که عبارتند از آزمون­ها­ی:

1. 1. مداد کاغذی که در برخی از دروس مثل نوشتن و ریاضی کاربرد دارد.

1. 1. آزمون بردن در خانه: سوال توسط معلم ارائه شده و توسط دانش ­آموز در منزل پاسخ داده می شود.

1. 1. آزمون کتاب باز

1. آزمون­های عملکردی: این آزمون به قصد ارزشیابی از عملکرد واقعی فراگیران انجام می گیردکه بیشتر مورد توجه­ی معلم بوده و ابزار بسیار خوبی برای آگاهی از میزان شناخت و مهارت دانش آموزان است (حسنی، ۱۳۸۳).

ب. بازخورد توصیفی

انواع بازخوردها را ذیلاً اشاره می نماییم :

غیر رسمی: صحبت­های شفاهی معلم و دانش ­آموز در حین کار و مشورت دانش ­آموز و معلم.

رسمی: به صورت نوشتن چک لیست، رهنمودها و توصیه ­هایی که بر آثار دانش ­آموزان ثبت می شود. بازخورد می ­تواند به صورت جمعی و فردی، تکوینی و پایانی باشد.

گزارش پیشرفت همان باز خورد رسمی پایانی است(حسنی،۱۳۸۴).

ج. کارنامه توصیفی

در کارنامه ارزشیابی توصیفی، ابعاد عاطفی، اجتماعی و جسمی شخصیت کودک مورد عنایت قرار گرفته است و برای هر یک از این حیطه­ها انتظاراتی منطبق با اهداف و برنامه درسی تنظیم شده است.معلم می­بایست در طول سال شواهد کافی برای داوری در خصوص تحقق انتظارات، جمع ­آوری نماید و در نهایت داوری خود را به همراه توصیه در کارنامه منعکس نماید(انوری،سیفی مقدم و بیرا نویدی،۱۳۸۷). البته شایان ذکر است، اکنون اصطلاح گزارش پیشرفت تحصیلی به جای کارنامه توصیفی استفاده می­ شود.